ارزیابی حکم فقیهان معتقد به کفر و نجاست باورمندان به وحدت شخصی وجود

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه اخلاق و منابع اسلامی دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی دانشگاه قرآن و حدیث، تهران، ایران.

چکیده

توحید در دیدگاه عارفان اسلامی با نظریه وحدت وجود هماهنگ است؛ اما برخی از فقها این برداشت را کفر و معتقدان به آن را کافر و نجس دانسته‌اند. پژوهش حاضر برای شناخت دقیق مسئله می‌کوشد ضمن تبیین مستند دیدگاه عارفان و نظریه «وحدت شخصی وجود» در عرفان اسلامی، حکم برخی از فقها به کفر و نجاست آنان را بررسی و ارزیابی کند. در این مقاله روشن می‌شود که از نظرگاه عرفان اسلامی، وجود از آن جهت که وجود است واجب بالذات است و بر این اساس، وجود و موجود حقیقی جز بر حق تعالی اطلاق نمی‌‌شود. عارفان مخلوقات را از اساس انکار نمی‌کنند، بلکه اطلاق وجود و موجود بر مخلوقات را به نحو مجاز، نمود و آیت می‌دانند، نه حقیقت. از این رو این دیدگاه اولاً با برداشت فقهای مذکور از وحدت وجود منافات دارد؛ ثانیاً طبق توضیح مستند وحدت وجود، روشن می‌شود که این مسئله مستلزم انکار ضرورتی از ضروریات دین نیست و عارفان هیچ‌یک از ضروریات دین را انکار نمی‌کنند. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Assessment of the Jurisprudential Excommunication of Believers in Personal Unity of Existence

نویسندگان [English]

  • Vahid Vahid Javan 1
  • Sajjad Nikkhu 2
1 Assistant professor, Department of Ethics and Islamic Sources, University of Tehran, Tehran, Iran
2 PhD student, Teaching Islamic Doctrines, University of the Qur’an and Hadiths, Tehran, Iran
چکیده [English]

According to Muslim mystics, monotheism is compatible with the theory of unity of existence (waḥdat al-wujūd). Some Muslim jurists believe that this amounts to the disbelief in Islam, considering its advocates as disbelievers and impure. In order to elucidate the problem, this paper seeks to elaborate the theory of “personal unity of existence” in Islamic mysticism, as well as the ruling of some jurists to the effect that advocates of such theory are disbelievers and impure. This paper shows that, from the perspective of Islamic mysticism, existence qua existence is necessary by itself. Therefore, existence is in the true sense of the term only applicable to God. This is not to say that mystics deny the existence of creatures; instead, they attribute existence to creatures figuratively and symbolically, rather than literally. We conclude that, first of all, this contradicts the jurists’ conception of unity of existence, and second, given our explanation of unity of existence, it turns out that the theory does not imply the denial of any essential religious doctrine—indeed, mystics do not deny any essential doctrine.

کلیدواژه‌ها [English]

  • disbelief
  • impurity (nijāsa)
  • unity of existence (waḥdat al-wujūd)
  • mystics
  • jurists
  • Islamic mysticism
آملی، سید حیدر (1384)، جامع الاسرار و منبع الانوار، تصحیح هانری کربن و عثمان یحیی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
آملی، سید حیدر (1352)، المقدمات من نص النصوص، تهران: قسمت ایران‌شناسی انستیتو ایران و فرانسه پژوهش‌های علمی در ایران، چاپ اول.
آملی، سید حیدر (1368)‏، نقد النقود فی معرفة الوجود، تهران: قسمت ایران‌شناسی انستیتو ایران و فرانسه پژوهش‌های علمی در ایران، چاپ اول.
ابن‌عربی، محیی‌الدین (بی‌تا)، الفتوحات المکیه (4ج)، بیروت: دار الصادر، چاپ اول.
ابن‌عربی، محیی‌الدین (1994)، الفتوحات المکیه (14ج)، تحقیق عثمان یحیی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم.
ابن‌عربی، محیی‌الدین (1375)، فصوص الحکم، تعلیقه ابوالعلاء عفیفی، تهران: الزهرا.
ابن‌عربی، محیی‌الدین (1946)، فصوص الحکم، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة، چاپ اول.
ابن‌منظور، محمد بن‌مکرم (1414)، لسان العرب، بیروت: دار صادر، چاپ سوم.
اراکی، شیخ محمدعلی (1413)، کتاب الطهاره، قم: مؤسسه در راه حق، چاپ اول.
ایجی، عضدالدین عبدالرحمان بن‌احمد (بی‌تا)، المواقف، قم: الشریف الرضی.
بحرانی، ابن‌میثم (1406)، قواعد المرام فی علم الکلام، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
ترکه اصفهانی، صائن‌الدین علی بن‌محمد (1424)، التمهید فی شرح قواعد التوحید، تصحیح و تعلیق شیخ حسن رمضانی، بیروت:‌ مؤسسه ام‌القری.
تهانوی، محمدعلی (1996)، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون، چاپ اول.
تهرانی، میرزا جواد (1351)، عارف و صوفی چه می‌گوید، بی‌جا: اسلامی، چاپ اول.
جوادی آملی، عبدالله (بی‌تا)، رحیق مختوم، قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1372)، تحریر تمهید القواعد، تهران: انتشارات الزهرا.
جوادی آملی، عبدالله (1387)، فلسفه صدرا، قم: اسراء.
حائری یزدی، مهدی (بی‌تا)، هرم هستی: تحلیلی از مبادی هستی‌شناسی تطبیقی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
حسن‌زاده آملی، حسن (1383)، وحدت از دیدگاه عارف و حکیم، قم: انتشارات تشیع.
حسن‌زاده آملی، حسن (1373)، انه الحق، قم: قیام.
حکیم، سید محسن (1416)، مستمسک العروه الوثقی، قم: دار التفسیر، چاپ اول.
ابن‌ادریس حلّى، محمد بن‌منصور بن‌احمد (1410)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
محقق حلّى، نجم‌الدین جعفر بن‌حسن (1408)، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
خمینی، روح‌الل (1378)، شرح چهل حدیث، تهران: مؤسسه‏ تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ بیستم.
خویی، سید ابوالقاسم (بی‌تا)، موسوعة الامام الخویی، بی‌جا: بی‌نا.
خویی، سید ابوالقاسم (1418)، فقه الشیعه، تقریر سید محمد مهدى موسوى خلخالى‏، قم: مؤسسه آفاق.
دهخدا، علی‌اکبر (1377)، فرهنگ (لغت نامه) دهخدا، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
راغب اصفهانى، حسین بن‌محمد (1412)، المفردات فی غریب القرآن، دمشق ـ بیروت: دارالعلم، چاپ اول.
رمضانی، حسن (1424)، تعلیقات بر التمهید فی شرح قواعد التوحید، بیروت: مؤسسه ام‌القری، چاپ دوم.
سبزوارى، سید عبدالأعلى (1413)، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم: دفتر آیت‌الله سبزوارى، چاپ چهارم.
سبحانی، جعفر (1414)، فی ظل اصول الاسلام، قم: مؤسسه امام صادق علیه‌السلام.
سجادى، سید جعفر (1373)، فرهنگ معارف اسلامى، تهران: دانشگاه تهران، چاپ سوم.
شیرازی، صدرالدین محمد (1981)، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، با مقدمه محمدرضا مظفر، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
صافی گلپایگانی، لطف‌الله (بی‌تا)، معارف دین، قم: دفتر نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمى صافى گلپایگانى.
صلیبا، جمیل، صانعى دره‌بیدى‏، منوچهر (1366)، فرهنگ فلسفی، تهران: حکمت، چاپ اول.
طباطبایی، سید محمدحسین (بی‌تا)، نهایه الحکمه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم‏.
طباطبایى، سید محمدحسین (1417)، المیزان فى تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم.
طباطبایى، سید محمدحسین (بی‌تا)، بدایه الحکمه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم‏، چاپ اول.
طباطبایى، سید محمدحسین (1427)، الرسائل التوحیدیه، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طباطبایی یزدى، سید محمدکاظم (1409)، العروة الوثقى، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طباطبایی یزدى، سید محمدکاظم (1419)، العروه الوثقی، المحشی، محقق و مصحح: احمد محسنى سبزوارى‏، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
طبرسی، فضل بن‌حسن (1408)، مجمع البیان، بیروت: دار المعرفه.
طوسى، ابوجعفر محمد بن‌حسن (1407)، الخلاف، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
عاملی، زین‌الدین بن‌على بن‌احمد (شهید ثانى) (1410)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم: کتابفروشى داورى.
فاضل مقداد، مقداد بن‌عبدالله (1405)، ارشاد الطالبین، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
فاضل لنکرانى، محمد (بی‌تا)، تفصیل الشریعة، الطهارة(4ج)، قم: بی‌نا.
فناری، محمد حمزه (بی‌تا)، مصباح الأنس بین المعقول و المشهود، محقق و مصحح: عاصم ابراهیم الکیالی‏، بیروت: دار الکتب العلمیه.
قمشه‌ای، محمدرضا (1378)، مجموعه آثار آقا محمد رضا القمشه‌اى حکیم صهبا، محقق و مصحح: حامد ناجى اصفهانى، خلیل بهرامى قصرچمى‏، اصفهان: کانون پژوهش.
قونوی، صدرالدین محمد (1381)، اعجاز البیان فی تفسیر ام القرآن، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
قونوی، صدرالدین محمد (2010)، مفتاح الغیب، محقق و مصحح: عاصم ابراهیم الکیالی‏، بیروت: دار الکتب العلمیه‏، چاپ اول.
 
قیصری، داوود (1375)، شرح فصوص الحکم، تصحیح و تعلیق سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
قیصری، داوود (1381)، رسائل قیصری، رسالة فی التوحید و النبوة و الولایة، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
کاشانی، عبدالرزاق (1370)، شرح فصوص الحکم، قم: بیدار، چاپ چهارم.
کاشف‌الغطاء، جعفر بن‌خضر (بی‌تا)، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
کلینى، محمد (1365)، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مصطفوى، حسن (1360)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مطهری، مرتضی (بی‌تا)، مجموعه آثار استاد مرتضی مطهری، تهرن: صدرا.
محمدی ری‌شهری، محمد (1389)، زمزم عرفان، یادنامه فقیه عارف حضرت آیت‌الله محمدتقی بهجت، قم: دارالحدیث.
مصباح یزدی، محمدتقی (1387)، شرح نهایه الحکمه، محقق: عبدالرسول عبودیت‏، قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی (1379)، آموزش فلسفه، بی‌جا: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی.
مفید، محمد بن‌محمد بن‌نعمان عکبرى (1413)، المقنعة، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1375)، پیام امام امیر المؤمنین، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1374)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
مکارم شیرازی، ناصر (1384)، رساله توضیح المسائل، بی‌جا: پارس کتاب.
مکارم شیرازی، ناصر (1383)، استفتائات جدید، قم: مدرسه امام علی بن‌ابی‌طالب.
مکارم شیرازی، ناصر (1413)، تعلیقات علی العروه الوثقی، قم: امام علی بن‌ابی‌طالب.
مشکینی، علی (بی‌تا)، مصطلحات الفقه، قم: نشر الهادی.
معین، محمد (1362)، فرهنگ معین، تهران: امیر کبیر.
واحدجوان، وحید (1392)، عرفان علامه طباطبایی در بیان استاد حسن رمضانی، قم: سبط النبی.