نفوذ اسماعیلیه در کرمان دوره سلجوقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران

2 دانشجوی کارشناس ی ارشد تاریخ اسلام دانشگاه مذاهب اسلامی

چکیده

از موضوعات جذاب تاریخی در دوره سلجوقیان که بسیار درباره آن سخن رفته، مبارزه و درگیری همه​جانبه حکومت سلجوقی با پیکارجویان اسماعیلی در قلاع مشهور و مناطق زیر نفوذ آنان است. با وجود غلبه و استیلای مذاهب مختلف اهل ‌سنت در عصر سلجوقیان، قرائن و شواهد نشان می​دهد که برخی فرق شیعه نظیر اسماعیلیه، در مناطقی از قلمرو این دولت نفوذ و فعالیت چشمگیری داشته‌اند؛ لذا شایسته است در مناطقی که کمتر به آن توجه شده، موضوع چگونگی نفوذ ایشان بررسی شود تا ابعاد دقیق​تری از تاریخ پر​ماجرای اسماعیلیه، به‌ویژه در ایران، روشن شود. کرمان از جمله این مناطق است که در ایام فرمانروایی تنی چند از حکام سلجوقی، شاهد نفوذ اسماعیلیان و گسترش دامنه فعالیت‌های تبلیغی داعیان آنان بود. شماری از داعیان به دربار راه پیدا کرده و در برخی فعالیت​های سیاسی و نظامی حکومت نیز مشارکت داشتند. گرویدن ایران‌شاه سلجوقی به آیین اسماعیلی نقطه عطفی در این زمینه به شمار می​رود. نوشتار حاضر بر آن است ضمن شناسایی نشانه​هایی از نفوذ این جریان در گستره سیاسی و فرهنگی کرمان دوره سلجوقیان، برخی علل عمده آن را نیز تبیین کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

IThe Influence of Isma’ilism in Kerman the Seljuk period

نویسندگان [English]

  • Ahmad Badkoubeh Hazaheh 1
  • fatemeh mosaie 2
1 Associate Professor, Faculty of History and Civilization of Islamic Nations, University of Tehran
2 M.A. degree, History of Islam, Islamic Mazaheb University
چکیده [English]

Pervasive clashes of Seljuk dynasty against Isma’ili militants in famous castles were one of the historical appealing topics that had been discussed in the Seljuk period. Despite predominance of different Sunni schools of thought in the Seljuk era, according to historical evidences, some Shiite sects such as the Isma’ilism, in some parts of the Seljuk’s realm had a significant influence. Therefore in order to clarify accurate and definitive dimensions of the eventful history of al-Isma’iliyya especially in Iran, it needs to study its followers’ influence in areas been less paid attention. Kerman is one of these areas that during the reign of some of the Seljuk rulers encountered the influence of the Isma’ili and expanding the scope of missionary activities of their da'is. A number of da'is were involved in some political and military activities in the court. Iranshah’s conversion to Ismaili faith was a milestone in that period. This paper is to identify the signs of the influence of this current  in Kerman’s political and cultural scope in the Seljuk period and study some of their major causes

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kerman’seljukians
  • Isma’ilism
  • Iranshah
  • Toranshah
  • al-Isma’iliyya’s da'is
  • Hassan al-Sabbah
آیتی، عبدالمحمد (1383). تحریر تاریخ وصاف، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ابن ​اثیر، عزالدین محمد (1415). الکامل فی التاریخ، تحقیق: ابوالفداء عبدالله القاضی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن ​بلخی (1343). فارس‌نامه، تحقیق: علی​نقی بهروزی، شیراز: اتحادیه مطبوعاتی فارس.
ابن​ حوقل، ابوالقاسم (1345). صورة الأرض، ترجمه: جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن​ خلدون، عبدالرحمن ‌بن ​‌محمد (1364). العبر، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
اسماعیل، محمود (1995). فِرَق الشیعة بین تفکیر السیاسی و نفی الدینی، قاهره: سینا للنشر، الطبعة الاولی.
اشترن، س. م. (1340). اولین ظهور اسماعیلیه در ایران، ترجمه: سید حسین نصر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم ​بن​ محمد فارسی (1373). المسالک والممالک، ترجمه: محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، تحقیق: ایرج افشار، بی‌جا: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
اعتصامی، علی (1391). ادیان و مذاهب کرمان از ورود اسلام تا پایان دوره سلجوقیان کرمان، بی‌جا: خدمات فرهنگی کرمان.
افضل​الدین کرمانی، ابوحامد احمد ​بن ​حامد (1326). بدایع الازمان فی وقایع کرمان (تاریخ افضل)، تحقیق: مهدی بیانی، تهران: چاپ‌خانه دانشگاه.
افضل​الدین کرمانی، ابوحامد احمد ​بن ​حامد (1356). عقد العلی للموقف الاعلی، تحقیق: علی محمد عامری نائینی، تهران: روزبهان.
الله​یاری، فریدون؛ مرسل​پور، محسن (1381). «سیاست مذهبی سلجوقیان کرمان 440-583 ه‍.ق.»، در: پژوهشهای تاریخی ایران و اسلام، ش3، ص75-92.
بارتولد، ویلهلم (1366). ترکستان‌نامه، ترجمه: کریم کشاورز، تهران: آگاه.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1354). «سیر تحولات مذهبی در کرمان»، در: نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش91-92، ص53-84.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1355). وادی هفت واد، تهران: انجمن آثار و مفاخر ملی.
باسورث، کلیفورد ادموند (1381). سلسله‌های اسلامی جدید: راهنمای گاه‌شماری و تبارشناسی، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
بکری، عبدالله ​بن ​عبدالعزیز (1992). المسالک والممالک، تحقیق: آدریان خان لیوفن و أندروفری، بیروت: دار الغرب الاسلامی.
بنداری، فتح ‌​بن ‌​علی (1425). تاریخ دولة آل سلجوق، تحقیق: یحیی مراد، بیروت: دار العلمیة.
بهرامی​نیا، امید (1392). «خشونت و شکنجه در عصر سلجوقی»، در: تاریخ و تمدن اسلامی، ش17، ص81-100.
جعفریان، رسول (1388). تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران: علم.
جوینی، عطا ملک (1385). تاریخ جهان‌گشای جوینی، تحقیق: محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
حافظ ابرو، عبدالله ‌بن ‌​لطف​الله (1375). جغرافیای حافظ ابرو، تحقیق: صادق سجادی، تهران: میراث مکتوب.
حدود العالم من المشرق إلی المغرب (1423). مؤلف: ناشناخته (4 ه‍.ق.)، تحقیق: یوسف الهادی، قاهره: دار الثقافیة للنشر.
حمدانی، عباس (1363). «دولت فاطمیان»، در: مجموعه مقالات: اسماعیلیان در تاریخ، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: مولی.
خبیصی، محمد ​بن ​ابراهیم (1343). سلجوقیان و غز در کرمان، تحقیق: باستانی پاریزی، تهران: کوروش.
خزائلی، علی​رضا (بی‌تا). جغرافیای تاریخی سرزمینهای اسلامی، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
دفتری، فرهاد (1380). اسماعیلیه: مجموعه مقالات، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب اسلامی.
دفتری، فرهاد (1385). تاریخ عقاید اسماعیلیه، ترجمه: فریدون بدره​ای، تهران: فروزان.
راوندی، مرتضی (1382). تاریخ اجتماعی ایران، تهران: نگاه.
سیف آزاد، عبدالرحمن (1341). تاریخ خلفای فاطمی، تهران: ایران باستان.
صابری، حسین (1384). تاریخ فرق اسلامی، تهران: سمت.
طقوش، محمد سهیل (2009). تاریخ الدولة الصفویة فی ایران، بیروت: دار النفائس.
غفاری قزوینی، قاضی احمد (1343). تاریخ جهان آرا، تصحیح: مجتبی مینوی، تهران: حافظ.
فرقانی، محمد فاروق (1381). تاریخ اسماعیلیان قهستان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فضل​الله همدانی، رشید​الدین (1338). جامع التواریخ، تحقیق: بهمن کریمی، تهران: اقبال.
قدیانی، عباسی (1381). تاریخ ادیان و مذاهب در ایران، تهران: فرهنگ مکتوب.
لویس، برنارد (1362). تاریخ اسماعیلیان، ترجمه: فریدون بدره​ای، تهران: توس.
مادلونگ، ویلفرد (1381). فرقه‌های اسلامی، ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران: اساطیر.
مرسل​پور، محسن (1387). تاریخ سلجوقیان کرمان، کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
مستوفی، حمدالله (1339). تاریخ گزیده، تحقیق: عبد​الحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
مستوفی، حمدالله (1362). نزهة القلوب، تحقیق: لسترنج، تهران: دنیای کتاب.
مقدسی، ابوعبدالله محمد ​بن ​احمد (1361). احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه: علی​نقی منزوی، تهران: انتشارات مؤلفان و مترجمان ایران.
منشی کرمانی، ناصر​الدین (1362). سمط العلی للحضرة العلیاء، تحقیق: عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر.
میرخواند، احمد بن خاوندشاه‌ بلخی (1373). روضة الصفا، تهذیب و تلخیص: زریاب، تهران: بی‌نا.
میرزارضی، رضا (1387). حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه از ورود اسلام تا پایان صفویه، کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
میناسیان، کارواوئن (1387). شاه‌دژ اصفهان، ترجمه: گروه مترجمان، اصفهان: نقش مانا.
واکر، پل ​ارنست (1379). حمیدالدین کرمانی: کرمان و تفکر اسماعیلیه در دوره الحاکم بامرالله، ترجمه: فریدون بدره​ای، تهران: فروزان.
وزیری کرمانی، احمد​علی​خان (1375). تاریخ کرمان، تصحیح: محمد​ابراهیم باستانی پاریزی، تهران: ابن‌سینا.
هاجسن، مارشال (1383). فرقه اسماعیلیه، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: علمی و فرهنگی.
یاقوت حموی، شهاب​الدین (بی‌تا). معجم البلدان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.