بردباریِ تربیتی در پویش دینی بر پایة نظریة «ترازهای ایمانِ» غزالی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فلسفه تعلیم و تربیت، دانشگاه کردستان

چکیده

کلیدی‌ترین مفهوم دینی «ایمان» است. ولی این مفهوم در قرآن ناسازنما است. یکی از این ناسازنماها به نقش کردار در ایمان برمی‌گردد و تاریخ یزدان‌شناسی در تمدن اسلامی بر گِردِ تلاش برای پاسخ به این ناسازنما شکل گرفته است. پژوهش کنونی می‌کوشد با بهره‌گیری از رویکرد «سنت‌کاویِ انتقادی»، در میان متون یزدان‌شناسی گذشته (تا سدۀ هشتم)، نظریه‌های ایمان را بکاود و آن را مبنایی برای برداشتی از ایمان قرار دهد که ترازهای ایمان خوانده شده و غزالی آن را ریختار بسته است. در این برداشت نو، تکیه بر سازه‌های عاطفی‌اخلاقی ایمان بوده و کردار در چرخه‌ای دیالکتیکی با این سازه‌ها قرار می‌گیرد. این نظریه، گره از آن ناسازنما می‌گشاید. نیز با گوهری‌دانستنِ سازه‌های عاطفی- شهودی- اخلاقی در ایمان، راه بر بردباری تربیتی در پویش دینی گشوده خواهد شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Religious Training Tolerance Based on Al-Ghazali’s Theory of “Levels of Faith”

نویسنده [English]

  • keyvan bolandhematan
استادیار گروه فلسفه تعلیم و تربیت، دانشگاه کردستان
چکیده [English]

Although faith is a central concept in religious thought, this concept is a paradoxical one. For example, the history of Islamic theology shaped by attempting to solve the relationship between religious practices and faith, or the role of deeds in faith.
This research is trying to use “critical tradition analysis” as a method for investigating critically the most prominent theories of faith in theological Islamic texts (up to 8 centuries) to highlight the Al-Ghazali’s theory of Phases of Faith as a new conception of Islamic faith. In this new conception the ethical-emotional-intuitional component set as the core and essence of faith. And it will be the basis for the educational tolerance in religious education.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tolerance
  • religious education
  • faith
  • theology
  • Ash'arite school
  • Maturidiyyah
قرآن کریم.
الأمین، عبد العزیز مختار ابراهیم (بی‌تا). الأحادیث المسندة الواردة فی الخوارج و صفاتهم، الریاض: مکتبة الرشد.
ابن ابی ‌العز، صدر الدین محمد بن علاء الدین (1984). شرح العقیدة الطحاویة، تحقیق: جماعة من العلماء، بیروت: المکتب الاسلامی.
ابن‌ حجر العسقلانی، احمد بن علی (1999). فتح الباری بشرح صحیح البخاری، عمان: بیت الافکار الدولیة.
ابن ‌سلام، ابوعبید قاسم (1983). کتاب الایمان، و معالمه و سننه واستکماله و درجاته، تحقیق: محمد ناصرالدین الآلبانی، بیروت: المکتب الاسلامی.
ابن عبد السلام، عز الدین عبد العزیز (1995). معنی الایمان والاسلام أو الفرق بین الایمان والاسلام، تحقیق: أیاد خالد الطباع، بیروت: دار الفکر.
ابن‌ فورک، محمد بن الحسن (2005). مقالات الشیخ ابی ‌الحسن الاشعری، تحقیق و ضبط: احمد عبد الرحیم السایح، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
ابن ‌مَنده، محمد بن اسحاق (1985). کتاب الایمان، تحقیق: علی بن محمد بن ناصر الفقیهی، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابن‌ میمون، ابی بکر (1987). شرح الارشاد الجوینی، تحقیق: احمد الحجازی السقا، مصر: مکتبة
الانجلو.
ابن قتیبه، عبداللّه بن مسلم (1978). تفسیر غریب القرآن، بتحقیق: السید احمر صقر، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابوحنیفه، النعمان (2004 الف). «الفقه الابسط»، تحقیق: محمد زاهد الکوثری، فی: العقیدة و علم الکلام من اعمال الکوثری، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابوحنیفه، النعمان (2004 ب). «الفقه الاکبر»، تحقیق: محمد زاهد الکوثری، فی: العقیدة و علم الکلام من اعمال الکوثری، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابوحنیفه، النعمان (2004 ج). «رسالة الی عثمان البتّی»، تحقیق: محمد زاهد الکوثری، فی: العقیدة و علم الکلام من اعمال الکوثری، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابوحنیفه، النعمان (2004 د). «العالم والمتعلم»، تحقیق: محمد زاهد الکوثری، فی: العقیدة و علم الکلام من اعمال الکوثری، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابوحنیفه، النعمان (2004 ه). «الوصیة فی التوحید»، تحقیق: محمد زاهد الکوثری، فی: العقیدة و علم الکلام من اعمال الکوثری، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابوسعده، محمد (1998). الخوارج فی میزان الفکر الاسلامی، قاهره: جامعة حلوان.
الأشعری، علی بن اسماعیل (1950). مقالات الاسلامین وإختلاف المصلین، بتحقیق: محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره: مکتبة النهضة المصریة.
الأشعری، علی بن اسماعیل (بی‌تا). اللمع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع، تصحیح: محمودة غرابة، شرکة المساهمة المصریة.
الصلّابی، علی ‌محمد (2008). فکر الخوارج فی میزان اهل‌ السنة والجماعة، القاهرة: دار ابن‌ حزم.
الجوینی، عبد الملک بن عبد اللّه (1992). العقیدة النظامیة فی الارکان الاسلامیة، تحقیق: زاهد الکوثری، قاهره: مکتبة الازهریة للتراث.
ایجی، عبد الرحمن بن احمد (بی‌تا). مواقف، بیروت: عالم الکتب.
الباقلانی، ابی ‌بکر بن الطیب (2000). الانصاف فی مایجب اعتقاده و لا یجوز الجهل به، تحقیق: زاهد الکوثری، قاهره: مکتبة الازهریة للتراث.
بزدوی، محمد (2003). اصول الدین، بتحقیق: هانز بیترلنس، ضبطه: احمد حجازی السقا، قاهره: مکتبة الأزهریة للتراث.
بیاضی‌زاده بُسنوی، احمد بن حسین (2007). اشارات المرام من عبارات الامام ابی‌ حنیفة النعمان، بتحقیق: احمد فرید المزیدی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
بلندهمتان، کیوان (1389). «نفی کلام در اندیشۀ غزالی»، در: اندیشه دینی، ش36، ص85-100.
بلندهمتان، کیوان (1392). «جایگاه مفهوم ایمان در تربیت دینی»، در: تربیت اسلامی، س8، ش16، ص57-77.
بیضاوی، ناصرالدین (1991). طوالع الأنوار من مطالع الأنظار، بتحقیق: عباس سلیمان، قاهره: مکتبة الأزهریة للتراث.
البیهقی، احمد بن الحسین (2000). شُعب الایمان، تحقیق: محمد السعید بن بسیونی زغلول، بیروت: دار الکتب العلمیة.
تفتازانی، سعد الدین (1988). شرح العقائد النسفیة، بتحقیق: احمد حجازی السقا، قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.
الحوالی، سفر بن عبد الرحمن (1999). ظاهرة الارجاء فی الفکر الاسلامی، جامعة امّ القری: دار الکلمة.
حوّی، احمد سعید (2002). المدخل الی مذهب الامام ابی‌ حنیفة النعمان، جده: دار الاندلس الخضراء.
الخبازی الخجندی، عمر بن محمد (2006). الهادی فی اصول الدین، تحقیق: عادل بِبِک، استانبول: IFAV.
فخر الدین الرازی، محمد بن عمر (1938). اعتقادات فرق المسلمین والمشرکین، بتحقیق: علی سامی ‌النشار، قاهرة: نهضة المصریة.
فخر الدین الرازی، محمد بن عمر (بی‌تا). المحصل: افکار المتقدمین والمتأخرین، بتحقیق: طه عبد الرؤوف سعد، قاهرة: الازهریة.
فخر الدین الرازی، محمد بن عمر (1981). تفسیر (المشتهر بالتفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب)،بیروت: دار الفکر.
الدوانی، محمد بن أسعد (بی‌تا). شرح العقائد العضدیة، بی‌جا: بی‌نا.
العقل، ناصر بن عبد الکریم (1998). الخوارج: اول الفرق فی تاریخ الاسلام، الریاض: دار إشبیلیا.
عمارة، محمد (1997). تیارات الفکر الاسلامی، قاهره: دار الشرق.
غزالی، محمد (1384). احیاء علوم الدین، تصحیح: حسین خدیوجم، تهران: علمی و فرهنگی، ج1.
غزالی، محمد (1382). کیمیای سعادت، تصحیح: حسین خدیوجم، تهران: علمی‌ و فرهنگی، ج1.
غزالی، محمد (1963). فضائح الباطنیة، تصحیح: عبدالرحمن بدوی، قاهره: الدار القومیة (مکتبة العربیة).
غزالی، محمد (1985). الجـام العـوام عـن علـم الکـلام، تـصحیح: محمـد المعتصم باللّه البغدادی، بیروت: دار الکتاب العربی.
غزالی، محمد (1990). الاقتصاد فی الاعتقاد، بغداد: مکتبة الشرق الجدید.
غزالی، محمد (1993). فیصل التفرقة بین الاسلام والزندقة، تصحیح: محمد بیجو، دمشق: بی‌نا.
غزالی، محمد (1994). تهافت الفلاسفة، تصحیح: محمد بیجو، دمشق: بی‌نا.
فردوسی، ابوالقاسم (1390). شاه‌نامه، گزارش و ویرایش: میرجلال‌الدین کزازی از نامه باستان، تهران: سمت، ج8.
کاکایی، قاسم؛ حقیقت، لاله (1387). «ماهیت ایمان از دیدگاه محمد غزالی»، در: آینۀ معرفت، ش14، ص143-168.
الماتریدی، محمد بن محمد (2001). کتاب التوحید، تحقیق: بکر طوبال اوغلی، محمد آروشی، بیروت/ استانبول: دار الصادر/ مکتبة الارشاد.
الماتریدی، محمد بن محمد (1321). شرح الفقه الاکبر، تحقیق: عبداللّه بن خادم النصاری، قطر/ حیدرآباد: دائرة المعارف النظامیة الکائنة فی الهند.
المتولی النیسابوری، عبد الرحمن بن محمد (1987). الغُنیة فی اصول الدین، تحقیق: عماد الدین احمد حیدر، بی‌جا: الکتب الثقافیة.
نسفی، میمون بن محمد (1986). التمهید لقواعد التوحید، تحقیق: حبیب‌اللّه حسن احمد، قاهره: دار الطباعة المحمدیة.
نسفی، میمون بن محمد (1993). تبصرة الادلة فی اصول الدین، تحقیق: حسین آتای، آنکارا: رئاسة شئون الدینیة.
نسفی، میمون بن محمد (2000). بحر الکلام، تحقیق: ولی ‌الدین محمد صالح ‌الفرفور، دمشق: دار الفرفور.
النووی، یحیی بن شرف (2000). المنهاج فی شرح صحیح مسلم بن الحجاج، عمان: بیت الافکار الدولیة.
الواحدی نیشابوری، علی بن احمد (1994). الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، تحقیق و تعلیق: عادل احمد عبد الموجود [و همکاران]، بیروت: دار الکتب العلمیة، ج1.
Putnam, H. (1995). Pragmatism: An Open Question, Cambridge, Massachusetts: Blackwell Publishers.