سیر تطور مفهوم «مهدویت» در سروده‌ها و نوشته‌های فارسی ادیبان مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه قم

چکیده

موضوع دینی و تاریخی «مهدویت» از موضوعات ارزشمندی است که از سده‌های آغازین ادبیات فارسی دری تا به امروز به طور گسترده و البته با نگاه‌های مختلف و متفاوت مذهبی، تاریخی و فرهنگی در ادبیات فارسی منعکس شده است. این مقاله سیر این موضوع را در ادب فارسی دوره‌های گوناگون و از دید شاعران و برخی نویسندگان مذاهب اسلامی تا آغاز پیروزی انقلاب اسلامی به‌اختصار بررسی می‌کند و در این سیر تاریخی و با توجه به امنیت یا ناامنی اجتماعی، رضایت یا نارضایتی مردم از اوضاع زمانه، مذهب رسمی و توجه حاکمان و عالمان و دانایان جامعه به این موضوع، میزان نگرش جامعه به مهدویت را نشان می‌دهد. البته مردم همواره چشم به راه عدالت موعود بوده‌اند. همراه با پرداختن به انتظارِ ظهور موعود و به گونه مشخص «مهدی» عناصر و مفاهیم مرتبط با این موضوع، یعنی غیبت، انتظار، آخرالزمان، فتنه‌ها و ستم‌ها، دجّال و نشانه‌های هر یک در ادبیات بازتاب یافته است. با مطالعه در اشعار و نوشته‌های ادبی در آثار فارسی می‌توان سه گونه رویکرد را به موضوع مهدویت تا به امروز دید: تاریخی و تلمیحی، عرفانی و نوعی، انتظار و کوشش.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Evolutional Development of the Concept of Messianic in Persian Prose and Poetry of Belletrists of Islamic Denominations

نویسنده [English]

  • mahmoud mehravaran
Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Qom University
چکیده [English]

The historical and religious idea of "Mahdism" is a valuable subject which has been widely reflected in Persian literature through different religious, historical and cultural approaches and viewpoints since the early centuries of Dari Persian literature. The present paper briefly reviews the evolution path of the issue in Persian literature and from the viewpoint of poets and some writers of Islamic denominations during different periods, up to the victory of Islamic Revolution of Iran. The findings indicate that society's attitude towards Mahdism has fluctuated due to social security or insecurity, people's satisfaction or dissatisfaction from the existing conditions, official denomination of the society, and rulers and scholars' attention to the subject in this historical path. People, however, have always waited for the justice of the Promised. The paper studies the idea of waiting for the appearance of the Promised, distinctively "Mahdi", and reflects the relevant elements and concepts such as occultation, awaiting, end of time, seditions and tyrannies, Dajjal (anti-Christ) and their signs in literature. The review of Persian poems and literary texts shows that there may have been three approaches to Mahdism as follow: historical and allusive, mystical and generic, awaiting and endeavor. The victory of Islamic Revolution in Iran and modern world's developments have greatly approximated the view about Mahdism and how to take it into consideration to what is expected.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mahdism
  • the Promised
  • belletrists of Islamic denominations
  • waiting
  • Dajjal
ابن بابویه، محمد بن علی (1377). کمال ‌الدین و تمام ‌النعمة، ترجمۀ: محمدباقر کمره‌ای، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
ابن حنبل، احمد (بی‌تا). المسند، بیروت: دار الفکر.
الاهی قمشه‌ای، مهدی (بی‌تا). کلیات دیوان، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
انوری ابیوردی، محمد بن محمد (۱۳۷6). دیوان اشعار، به اهتمام: محمدتقی مدرس رضوی، تهران: علمی و فرهنگی.
اهلی شیرازی، محمد بن یوسف (۱۳۶۹). دیوان اشعار، به اهتمام و تصحیح: حامد ربانی، تهران: انتشارات کتاب‌خانه سنایی، چاپ دوم.
جعفریان، رسول (1391). مهدیان دروغین، تهران: نشر علم.
جوینی، عطاملک (1382). تاریخ جهان‌گشای جوینی، تصحیح: محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
حافظ، محمد (1374). دیوان، به سعی: سایه، تهران: کارنامه، چاپ چهارم.
حزین لاهیجی، محمد علی بن ابوطالب (۱۳۷۴). دیوان، تصحیح: ذبیح‌اللّه صاحب‌کار، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب و نشر سایه.
حکیمی، محمدرضا (۱۳۶۰). خورشید مغرب، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
خاقانی شروانی، بدیل بن علی (۱۳۷۳). دیوان اشعار، به کوشش: ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار، چاپ چهارم.
سعدی، مصلح بن عبداللّه (1369). گلستان، تصحیح: غلام‌حسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
سنایی غزنوی، مجدود بن آدم (۱۳۷۴). حدیقة الحقیقة، تصحیح و تحشیه: مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سنایی غزنوی، مجدود بن آدم (بی‌تا). دیوان، به سعی و اهتمام: مدرس رضوی، تهران: کتاب‌خانه سنایی.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (۱۳۸۰). تازیانه‌های سلوک، تهران: آگه.
شهیدی، سید جعفر (۱۳۷۵). شرح مثنوی، جزء اول از دفتر دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
طالب آملی، محمد (بی‌تا). کلیات اشعار، به اهتمام: طاهری شهاب، تهران: کتاب‌خانه سنایی.
عطار نیشابوری، محمد (۱۳۸۱). الاهی‌نامه، تصحیح: فؤاد روحانی، تهران: زوار، چاپ ششم.
علاءالدوله سمنانی، احمد بن محمد (۱۳۶۹). مصنّفات فارسی، به اهتمام: نجیب مایل هروی، تهران: علمی و فرهنگی.
کزازی، جلال‌الدین (1390). نامۀ باستان: ویرایش و گزارش شاه‌نامۀ فردوسی، تهران: سمت، ج1.
لاهیجی، شیخ محمد (۱۳۷۱). مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، تهران: انتشارات سعدی.
مجاهدی، محمدعلی (۱۳۸۰). سیمای مهدی موعود در آیینه شعر فارسی، قم: انتشارات مسجد جمکران.
مدبّری، محمود (1370). شاعران بی‌دیوان، تهران: نشر پانوس.
مسعود سعد سلمان (۱۳۶۴). دیوان، به تصحیح و اهتمام: مهدی نوریان، اصفهان: انتشارات کمال.
مولوی، محمد (1372-1373). مثنوی معنوی، دفتر اول و دوم، شرح: کریم زمانی، تهران: اطلاعات.
ناصر خسرو (1368). دیوان، به تصحیح: مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
نظامی ‌گنجوی، الیاس بن یوسف (۱۳۷۶). خسرو و شیرین، تصحیح و شرح: برات زنجانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول.
وحشی بافقی، محمد (۱۳۶۳). کلیات، توضیحات و حواشی: م. درویش، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.