معناشناسی اوصاف الاهی: بررسی تطبیقی نظریه «اثبات بلاکیف» ابن‌تیمیه و نظریه «روح معنا»ی طباطبایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران

2 استادیار گروه مبانی نظری اسلام، دانشگاه معارف اسلامی، قم، ایران

چکیده

نظریه‌های «اثبات بلاکیف» و «روح معنا» دو نظریه مطرح در حوزه معناشناسی اوصاف الاهی است. دیدگاه اثبات بلاکیف قرائت‌های متفاوتی دارد. در این مقاله قرائت ابن‌تیمیه از این نظریه را بررسی می‌کنیم. او با تفکیک بین ساحت معنا و ساحت کیفیت از طرفی و تمسک به اشتراک معنوی و پرهیز از خلط مفاهیم و خصوصیت‌های مصداقی از طرف دیگر، تحلیلی نسبتاً جامع مطرح کرده و از معضلات پیش‌ رو گذشته است. وی علم به معانی صفات الاهی را ممکن و علم به کیفیت آن را برای مخلوقات، ممتنع می‌داند. اشتراک معنوی مفاهیم صفات، منشأ معلوم‌بودن معنا، و ناممکن‌بودن احاطه بر ذات حق‌تعالی، منشأ مجهول‌بودن کیفیت است. از سوی دیگر، طباطبایی با پذیرش نظریه «روح معنا»، معنای حقیقی را به «روح معنا» بازمی‌گرداند. طبق این نظریه، الفاظ بر ارواح معانی وضع شده‌اند و خصوصیات مصادیق در معانی آنها لحاظ نشده است. از این‌رو استعمال آنها در مصادیق معقول و معنوی، همچون مصادیق محسوس و ظاهری، حقیقی است و نه مجازی. با بررسی تطبیقی میان این دو نظریه مشخص می‌شود که نظریه اثبات بلاکیف با قرائت ابن‌تیمیه بازگشت‌پذیر به نظریه روح معنا است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Semantics of Divine Attributes: Comparative Study of Ibn Taymiyya's Ithbat bila Kayf (Proving without Quality) Theory and Tabataba’i's Rouhe Ma'na (spirit of Meaning) Theory

نویسندگان [English]

  • Hamid ٍEhteshamkea 1
  • َAbuzar Rajabi 2
1 PhD student, Islamic philosophy and theology, Qom University, Qom, Iran
2 Assistant professor, Department of theoretical principles of Islam, Islamic Doctrine University, Qom, Iran
چکیده [English]

Ithbat bila Kayf (proving without quality)and Rouhe Ma'na (spirit of meaning) theories are two common theories in the field of semantics of Divine attributes. In this article, Ibn Taymiyya's reading of this theory is investigated. Making distinction between the realm of meaning and realm of quality on one hand and resorting to semantic commonness and avoiding mixing contents and manifestation on the other hand,  he has posed rather comprehensive analysis and removed the obstacles. He considers the knowledge to the meaning of Divine attributes possible but the knowledge to their quality impossible. Semantic commonness of the meaning of the attributes is the origin of clearness of the meaning and impossibility of dominating the essence of God is the origin of unclearness of the quality. Furthermore, accepting the theory of Rouhe Ma'na (spirit of meaning), gives the real meaning back to spirit of meaning. Based on this theory, the words are assigned to the spirit of meanings and features of manifestations are not taken into account in their meanings. That is why, applying them in meaningful and semantic manifestaions is real, just like tangible and apparent manifestations. Investigating these two theories comparatively, it turns out that Ibn Taymiyya's reading of Ithbat bila Kayf (proving without quality) can be returned to the theory of Rouhe Ma'na (spirit of meaning) .    

کلیدواژه‌ها [English]

  • semantics of the attributes
  • Ithbat bila Kayf (proving without quality)
  • Rouhe Ma'na (spirit of meaning)
  • Ibn Taymiyya
  • Mohammad Hossein Tabatabaie
قرآن کریم.
آشتیانی، مهدی (‌1372).‌ تعلیقة رشیقة علی شرح المنظومة السبزواری، مقدمه: توشیهیکو ایزوتسو، تصحیح: جواد فلاطوری و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران، چاپ سوم.
ابراهیمی دینانی، غلام‌‌حسین (1386). اسماء و صفات حق، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ابن تیمیه الحرانی، احمد بن عبد الحلیم (1321). منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة والقدریة، قاهره: مطبعة الکبری الامیریة.
ابن تیمیه الحرانی، احمد بن عبد الحلیم (1385). مع عقیدة السلف: العقیدة الواسطیة، یقدمها: مصطفی العالم، دمشق: دار الثقافة، الطبعة الثالثة.
ابن تیمیه الحرانی، احمد بن عبد الحلیم (1408). التفسیر الکبیر، تحقیق: عبد الرحمن عمیره، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن تیمیه الحرانی، احمد بن عبد الحلیم (1411). درء تعارض العقل والنقل، تحقیق: محمد رشاد سالم، السعودیة: جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة.
ابن تیمیه الحرانی، احمد بن عبد الحلیم (1416). مجموع الفتاوی، تحقیق: عبد الرحمن بن محمد بن قاسم، المدینة النبویة: مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف.
ابن تیمیه الحرانی، احمد بن عبد الحلیم (1425 الف). الفتوی الحمویة الکبری، ریاض: دار الصمیعی.
ابن تیمیه الحرانی، احمد بن عبد الحلیم (1425 ب). شرح العقیدة الاصفهانیة،‌ بیروت: المکتبة العصریة.
ابن تیمیه الحرانی، احمد بن عبد الحلیم (1426). بیان تلبیس الجهمیة فی تأسیس بدعهم الکلامیة، مجموعة من المحققین، المدینة النبویة: مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف.
ابن تیمیه الحرانی، احمد بن عبد الحلیم (بی‌تا). الاکلیل فی المتشابه والتأویل، خرج احادیث و علق علیه: محمد الشیمی شحاته، اسکندریه: دار الایمان.
ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد (1416). مقدمة ابن خلدون، بیروت: المکتبة العصریة.
ابن‌ عربی،‌ محیی ‌الدین محمد بن علی (بی‌تا).‌ الفتوحات، بیروت: دار صادر.
ابن ‌قیم جوزی، ابو الفرج عبد الرحمن بن علی (1401). مدارج السالکین، تعلیق و تحقیق: محمد کمال جعفر، قاهره: هیئة العامة للکتاب.
ابن ‌قیم جوزی، ابو الفرج عبد الرحمن بن علی (1408). اجتماع جیوش الاسلامیة، تحقیق: عواد عبد الله المعتق، ریاض: مطابع الفرزدق التجاریة.
ابن ‌میمون، موسی (1972). دلالة الحائرین، تحقیق: حسین آتای، بی‌جا: مکتبة الثقافة الدینیة.
ابو زهره، محمد (1429). ابن ‌تیمیه: حیاته و عصره؛ آراؤه و فقهه، قاهره: دار الفکر العربی.
استیور، دان. آر. (1380). فلسفه زبان دینی،‌ ترجمه: حسین نوروزی، تبریز: مؤسسه تحقیقاتی علوم اسلامی‌انسانی دانشگاه تبریز.
اشعری، ابوالحسن (1397). الإبانة عن أصول الدیانة، تحقیق: د. فوقیة حسین محمود، القاهرة: دار الأنصار.
اشعری، ابوالحسن (1427). مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، بیروت: دار صادر.
اشعری، ابوالحسن (1988). رسالة اهل الثغر، تحقیق: عبد الله شاکر محمد الجنیدی، دمشق: مکتبة العلوم والحکم.
الله‌بداشتی، علی (1389). «بررسی و نقد آرای سلفیه در معناشناسی صفات الاهی»، در: اندیشه نوین دینی، س6، ش22، ص91-114.
بیهقی، احمد بن الحسین (1413). الأسماء والصفات، تحقیق: عبد الله بن محمد الحاشدی، السعودیة: مکتبة السوادی.
پترسون، مایکل؛ و دیگران (1387). عقل و اعتقاد دینی، ترجمه: احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران: طرح نو.
تفتازانی، سعد الدین مسعود بن عمر (1409). شرح المقاصد، قم: الشریف الرضی.
جوادی آملی، عبدالله (1378). تفسیر تسنیم، قم: اسراء.
رازی، فخر الدین محمد (بی‌تا). اساس التقدیس فی علم الکلام، مقدمه: محمد العریبی، بیروت: دار الفکر اللبنانی.
ربانی گلپایگانی، علی (1383). کلام تطبیقی، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
زمخشری، محمود (1407). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.
ساجدی، ابوالفضل (1392).زبان قرآن، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
سالم، عبد الجلیل بن عبد الکریم (1425). التأویل عند الغزالی: نظریةً و تطبیقاً، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، الطبعة الاولی.
سبحانی، جعفر (1412). الالهیات علی هدی الکتاب والسنة والعقل، قم: المرکز العالمی للدراسات الإسلامیة.
سبحانی، جعفر (1421). رسائل و مقالات، قم: مؤسسة الامام الصادق (ع).
سبحانی، جعفر (بی‌تا). بحوث فی الملل والنحل، قم: النشر الإسلامی، مؤسسة الامام الصادق (ع).
سعیدی ‌روشن، محمدباقر (1389 الف). تحلیل زبان قرآن و روش‌شناسی فهم آن، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ چهارم.
سعیدی‌ روشن، محمدباقر (1389 ب). زبان قرآن و مسائل آن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛ تهران: سمت.
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم (1364). الملل والنحل، قم: الشریف الرضی.
ص‍درال‍دی‍ن ‌ش‍ی‍رازی، م‍ح‍م‍د ب‍ن ‌اب‍راهی‍م (1363). مفاتیح الغیب، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی و انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران و مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ص‍درال‍دی‍ن ‌ش‍ی‍رازی، م‍ح‍م‍د ب‍ن ‌اب‍راهی‍م (‌1366). تفسیر القرآن الکریم، قم:‌ بیدار، چاپ دوم.
ص‍درال‍دی‍ن ‌ش‍ی‍رازی، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ اب‍راهی‍م (1387). رسائل فلسفی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ سوم.
طباطبایی، سید محمد حسین (بی‌تا). الرسائل التوحیدیة، بیروت: مؤسسة النعمان.
طباطبایی، سید محمدحسین (1364). اصول فلسفه و روش رئالیسم، با پاورقی: مرتضی مطهری، تهران: صدرا، چاپ دوم.
طباطبایی، سید محمدحسین (1371). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: اسماعیلیان.
طباطبایی، سید محمدحسین (1386). نهایة الحکمة، تصحیح: غلام‌رضا فیاضی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
العثیمین، محمد بن صالح (1419).تقریب التدمریة، المملکة السعودیة: دار ابن الجوزی.
علی‌زمانی، امیرعباس (1375). زبان دین، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
علی‌زمانی، امیرعباس (1381 الف). «زبان دینی»، در: جستارهایی در کلام جدید، تهران: سمت.
علی‌زمانی، امیرعباس (1381 ب). خدا، زبان و معنا، قم: انجمن معارف اسلامی ایران.
علی‌زمانی، امیرعباس (1387). سخن‌گفتن از خدا، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
غزالی، ابوحامد محمد (1964). مشکاة الانوار، تحقیق: الدکتور ابوالعلا عفیفی، قاهره: الدار القیومیة للطباعة والنشر.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (‌1415). تفسیر الصافی، تهران:‌ مکتبة الصدر، الطبعة الثانیة.
قدردان قراملکی، محمدحسن (1390). «امکان تعریف و توصیف خدا»، در: قبسات، س16، ش62، ص5-32.
قمی، قاضی سعید (1362). کلید بهشت، مقدمه، تصحیح، سعی و اهتمام: محمد مشکوه، تهران: الزهراء.
قمی، قاضی سعید (1381). شرح توحید الصدوق، تصحیح و تعلیق: نجف‌قلی حبیبی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
گیسلر، نورمن (1384). فلسفه دین، ترجمه: حمیدرضا آیت‌اللهی، تهران: حکمت.
اللالکائی، أبو القاسم (1423). شرح اصول اعتقاد اهل السنة والجماعة من الکتاب والسنة، تحقیق: أحمد بن سعد الغامدی، السعودیة: دار الطیبة.
مجلسی، محمد باقر (1403). بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
موسوی خمینی، سید روح‌الله (1376). مصباح الهدایة إلی الخلافة والولایة، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ سوم.
موسوی خمینی، سید روح‌الله (1388). آداب الصلاة، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ شانزدهم.
نقدعلی، محسن (1391). معناداری گزاره‌های دینی: نقد و بررسی ملاک تحقیق‌پذیری، تهران، دانشگاه امام صادق (ع).
نهج الفصاحة (بی‌تا). تهران: دنیای دانش.