نورعلی‌شاه اصفهانی در منابع صوفیه و غیرصوفیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تصوف و عرفان اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

2 استادیار گروه فلسفه، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

3 استادیار گروه تصوف و عرفان، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

4 استادیار گروه فلسفه و کلام، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران

چکیده

 تصوف، جریانی اسلامی است که در میان اکثریت اهل ‌سنّت آغاز شد و فراز و نشیب‌های فراوانی را پشت سر گذاشت. صوفیان ایران، که در اواخر دوران صفویه منزوی شده بودند، کوشیدند با «تجدید عهد با گذشته» به حیات کم‌رمق خود جانی دوباره ببخشند. از پیشروان این نهضت، نورعلی‌شاه اصفهانی (متوفای 1212 ه.ق.) بود که با عنوان «شیخ‌المشایخ» سلسله نعمت‌اللهیه، شاگردانی در دامان خود پرورانید. از آنجا که گزارش‌ها و قضاوت‌های تاریخی درباره او بسیار متفاوت بلکه متناقض است، بازخوانی شخصیت دینی او، آثار، شاگردان و اندیشه‌هایش در منابع صوفیه و غیرصوفیه ضرورتی انکارناپذیر است. زیرا از یک ‌سو مخالفان او، از فقهای دوران‌اند و از سوی دیگر، رویارویی با همه یا بخشی از داشته‌های دینی و معنوی او بسیار دشوار است. بنابراین، در این پژوهش می‌کوشیم با مطالعه کتاب‌خانه‌ای، زندگی، آثار، شاگردان، مریدان و باورهای نورعلی‌شاه اصفهانی را توصیف و تحلیل کنیم و با بازخوانی تاریخ به شناخت دقیق‌تری از او دست یابیم. از همین‌رو، با دوری از بحث و نزاع، تاریخ و عقاید وی را در منابع صوفیه و غیرصوفیه بررسی می‌کنیم و نشان می‌دهیم بر پایه گزارش‌های تاریخی و محتوای آثار او و شاگردانش، این قضاوت‌ها بیشتر بر پایه غلبه پیش‌داوری‌ها بوده و به افراط و تفریط انجامیده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Nour Ali Shah Isfahani in Sufi and noe-Sufi Sources

نویسندگان [English]

  • Hossein Abasi 1
  • Hamed Naji Esfehani 2
  • Reza Elahimanesh 3
  • muhammad soori 4
1 PhD student, Sufism and Islamic mysticism, University of religions and Denominations, Qum, Iran.
2 Assistant professor, Department of philosophy, Isfahan University, Isfahan, Iran
3 Assistant professor, Department of Sufism and Islamic mysticism, University of religions and Denominations, Qum, Iran
4 Assistant professor, Department of philosophy and theology, Islamic Science and Culture Research Center, Qum, Iran
چکیده [English]

Sufism is an Islamic current which started among the majority of Sunnies and underwent so many ups and downs. Sufies in Iran, who have been isolated in late Saffavid reign, "renewing the past covenant" made effort to revive themselves.  Of the pioneers of this movement, Nour Ali Shah Isfahani (d. 1212 H) can be named who, as Sheikh Al-Mashayekh (the Greatest Sheikh) in Ne'matullahieh dynasty, trained a number of students. Since the historical reports and judgements regarding him are various but contradictory, rereading his religious character, works, pupils and thoughts in Sufi and none-Sufi sources are undeniably necessary. Because on the one hand his opponents are of the jurists of the time and on the other hand opposing all or part of his religious and spiritual power is no easy task. Thus, in this article, it is tried to describe and analyze Nour Ali Shah Isfahani's life, works, pupils, followers and beliefs applying library-based approach aimg to achieve more exact understanding of him through rereading the history. To do so, avoiding any kind of argument and dispute, his belifes and history is investigated in Sufi and none-Sufi sources and taking historical reports and the content of his works as well as his students into account it is shown that these judgements have mostly been based on pre-judgements and have led to extremes.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sufism
  • Shi'ism
  • Ne'matollahieh
  • Mohammad Ali Isfahani
  • Nour Ali Shah
اصفهانی، محمدعلی (۱۲۸۳). رساله اصول و فروع، شیراز: کتاب‌خانه احمدی.
اصفهانی، محمدعلی (۱۳۴۸). جنات الوصال، تهران: خانقاه نعمت‌اللهی.
اصفهانی، محمدعلی (۱۳۵۰ الف). رساله انوار الحکمة، تهران: خانقاه نعمت‌اللهی.
اصفهانی، محمدعلی (۱۳۵۰ ب). ترجمه منظوم خطبة البیان، تهران: خانقاه نعمت‌اللهی.
اصفهانی، محمدعلی (۱۳۵۰ ج). تفسیر منظوم سوره بقره، تهران: خانقاه نعمت‌اللهی.
‌‫‌‫اصفهانی، محمدعلی (۱۳۶۳). اسرار القلوب فی بیان آثار الغیوب، شیراز: کتاب‌خانه احمدی.
‌‫امین، محسن (1403). اعیان الشیعة، بیروت: دار المعارف للمطبوعات.
ایزدگشسب گلپایگانی، اسدالله (بی‌تا). نور الأبصار (نگارش سال ۱۳۲۲ ه.ش.)، تهران: حقیقت.
‌‫بهبهانی کرمانشاهی، محمد علی بن محمد باقر (۱۴۱۲). خیراتیه در ابطال طریقه صوفیه، قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی.
‌‫پازوکی، شهرام (۱۳۶۹). «تصوف در ایران بعد از قرن ششم»، در: دائرة‌المعارف جهان اسلام، تهران: بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی.
پازوکی، شهرام (۱۳۹۱). جلوه‌های معنویت در جهان اسلام: مجموعه مقالات، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
‌‫تشکری، علی‌اکبر؛ نقیبی، الهام (بی‌تا). «تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی»، در: پژوهش‌های تاریخی، ش22، ص49-66.
‌‫جعفریان، رسول (۱۳۷۹). صفویه در عرصه دین، سیاست و فرهنگ، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
‌‫‌‫حبیب‌آبادی، محمدعلی (1364). مکارم الآثار در احوال رجال دوره قاجار، اصفهان: نفائس مخطوطات اصفهان. 
حسینی طهرانی، سید محمدحسین (بی‌تا). جنگ خطی، بی‌جا: بی‌نا.
‌‫درایتی، مصطفی؛ و دیگران (بی‌تا). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
‌‫رونق‌علی‌شاه کرمانی، محمدحسین (۱۳۴۸). جنات الوصال: اندکی از دفتر سوم و دفتر چهارم و پنجم، تهران: خانقاه نعمت‌اللهی.
‌‫زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۸۷). دنباله جست‌وجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر، چاپ هفتم.
‌‫سعادت‌پرور، علی (۱۳۸۸). پاسداران حریم عشق، تهران: احیاء کتاب.
‌‫شیرازی، محمدمعصوم (بی‌تا). طرائق الحقائق، تهران: سنایی.
‌‫شیروانی، زین‌العابدین (بی‌تا). بستان السیاحة، تهران: سنایی.
‌‫‌‫صدوقی سها، منوچهر (۱۳۷۰). تاریخ انشعابات متأخره سلسله نعمت‌اللهیه، تهران: پاژنگ.
صدوقی سها، منوچهر (۱۳۸۳). فوائد در عرفان و فلسفه و تصوف و تاریخ آن، تهران: آفرینش.
‌‫عباسی، حسین (۱۳۹۲). رابطه مشایخ آغازین سلاسل صوفیه با امامان معصوم (ع)، استاد راهنما: منوچهر صدوقی (سها)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد تصوف و عرفان اسلامی، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
‌‫‌‫فروزان‌فر، بدیع‌الزمان (1366). زندگانی مولانا جلال‌الدین محمد (مولوی)، تهران: زوار، چاپ پنجم. 
‌‫مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی (۱۴۰۳). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
‌‫مدرس، محمدعلی (۱۳۹۵). ریحانة الأدب فی تراجم المعروفین، قم: مؤسسه امام صادق (ع).
‌‫مشار، خان‌بابا (۱۳۵۰). فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران: مؤلف، چاپ اول.
نواب شیرازی، علی‌اکبر (1371). تذکره دلگشا، شیراز: نوید، چاپ اول.
هدایت، رضا‌قلی‌‌خان (۱۳۸۲). مجمع الفصحاء، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
هدایت، رضا‌قلی‌‌خان (۱۳۸۵). تذکرة ریاض العارفین، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
‌‫‌‫هدایت، رضا‌قلی‌‌خان (بی‌تا). اصول الفصول فی حصول الوصول، خطی به شماره ۱۳۲۲۴0، تهران: کتاب‌خانه مجلس شورای اسلامی.
‌‫همایونی، مسعود (۱۳۵۸). تاریخ سلسله‌های طریقه نعمة‌اللهیه در ایران: از سال ۱۱۹۰ تا ۱۳۹۶ ه.ق.، تهران: مکتب عرفان ایران.
‏‫همدانی (کبودرآهنگی) (مجذوب‌علی‌شاه)، محمدجعفر (۱۳۸۳). مرآة الحق، تهران: حقیقت.