زمان مالکیت مضارب بر سود از دیدگاه مذاهب فقهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

2 کارشناس ارشد فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

چکیده

 در صورتی که قرارداد مضاربه از حیث زمان مالکیت عامل بر سود، اطلاق داشته باشد، فقیهان اسلامی، دیدگاه‌های مختلفی درباره زمان مالکیت عامل بر سود حاصل، اظهار داشته‌اند: 1. مالکیت پس از ظهور ربح؛ 2. مالکیت پس از تقسیم سهام؛ و 3. مالکیت پس از انضاض مال. مشهور فقهای امامیه، حنابله و حنفیه معتقدند به محض پیدایش سود، مضارب، مالک سهم خود از آن می‌شود، گرچه این مالکیت وی متزلزل خواهد بود. این گروه برای اثبات ادعای خود به ادله مختلفی همچون اطلاق روایات اشتراک عامل و مالک در سود، جلوگیری از مجهول‌المالک‌شدن سود، مقتضای مفاد شرط و تعهد اولیه طرفین مضاربه، مقتضای جنبه شراکتی مضاربه، صریح روایت محمد بن قیس، تلازم ثبوت حق مطالبه تقسیم سهام با حصول ملکیت پیشین، اجماع و قیاس استناد جسته‌اند. در مقابل، مشهور فقهای شافعیه نیز با استناد به ادله‌ای همچون جایزبودن عقد قراض، وقایة رأس‌المال بودن سود، توقف مالکیت سود به اذن شریک و ناتمام‌ماندن عقد مضاربه قبل از تقسیم مال، دیدگاه دوم را برگزیده و مشهور فقهای مالکیه نیز با موهوم و فرضی‌دانستن سود، پیش از نقدشدن، به حصول مالکیت، پس از انضاض یا همان تبدیل سود به پول رایج و نقدکردن آن رأی داده‌اند. آثار بسیار مهم فقهی مانند صحت یا بطلان خرید بخشی از مال مضاربه توسط عامل، ثبوت خمس، زکات و استطاعت، بر این مسئله مترتب می‌شود و یافته‌های پژوهش حاضر، که به شیوه توصیفی‌تحلیلی و با استناد به منابع کتاب‌خانه‌ای انجام شده، صحت دیدگاه حصول مالکیت پس از ظهور ربح را نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Time of Ownership of the Mozareb (Agent) over the Profit from the Perspective of Jurisprudential Denominations

نویسندگان [English]

  • Ahmad Mortazi 1
  • Fahimeh Amiri 2
1 Assistant Professor, Department of Islamic Jurisprudence and Law, University of Tabriz, Tabriz, Iran
2 Master's Student in Islamic Jurisprudence and Law, University of Tabriz, Tabriz, Iran
چکیده [English]

If the contract of mozarebah is absolute in terms of the time of ownership of the agent over the profit, Islamic jurists have expressed different views regarding the time of ownership of the agent over the earned profit; 1. Ownership after earning profit 2. Ownership after division of shares 3. Ownership after conversion of property into money. Most Imami, Hanbali, and Hanafi jurists believe that as soon as the profit arises, mozareb (agent) becomes the owner of its share, although this ownership will be shaky. To prove their claim, this group provides various arguments such as the absoluteness of the narrations concerning the partnership of agents and owners in the profit, the prevention of unknown ownership of the profit, the requirements of initial terms and conditions between mozarebah correspondents, the requirement of the partnership aspect of mozarebah, the explicitness of Muhammad ibn Gheys's narration, concomitance between the establishment of the right to claim the division of shares with the acquisition of previous ownership, ijma (consensus) and qiyas (deductive analogy). On the other hand, the majority of Shafei jurists have chosen the second view based on arguments such as the legality of the debt contract, the preservation of capital by interest, the reliance of profit ownership on the permission of the partner and the incompleteness of the mozarebah contract before the division of property. Assuming that the profit is imaginary before liquidation, most of the Maleki jurists have also voted for the acquisition of ownership after Enzaz i.e. conversion of the profit into the common currency and its liquidation. This issue entails very important jurisprudential consequences such as the validity or invalidity of the purchase of a part of mozarebah property by the agent, the obligation of khoms (one-fifth of annual surplus income), zakat (almsgiving) and affordability. The findings of the present study, which is done by descriptive-analytical method based on library sources, shows the correctness of the view of ownership acquisition after the profit arises.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Profit
  • Moazrebah
  • Gheraz (Debt)
  • Ownership of Mozareb (Agent)
  • Enzaz (Conversion of Property into Money)
ابن براج، قاضی عبد العزیز (1406). المهذب، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ابن حمزه طوسی، محمد (1408). الوسیلة إلی نیل الفضیلة، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی.
ابن رشد قرطبی، أبو الولید محمد (1408). المقدمات الممهدات، بیروت: دار الغرب الإسلامی.
ابن شاس، جلال الدین أبو محمد (1423). عقد الجواهر الثمینة، بیروت: دار الغرب الإسلامی.
ابن ضویان، إبراهیم بن محمد (1409). منار السبیل فی شرح الدلیل، دمشق: المکتب الإسلامی.
ابن عابدین، محمد (1421). حاشیة رد المختار، بیروت: دار الفکر، ج8.
ابن عابدین، محمد (بی‌تا). قرة عین الأخیار، بیروت: دار الفکر، ج8.
ابن عبد البر، أبو عمر یوسف (1400). الکافی فی فقه أهل المدینة، عربستان: مکتبة الریاض الحدیثة.
ابن قدامه، عبد الرحمن بن محمد (بی‌تا). الشرح الکبیر، بیروت: دار الکتاب، ج5.
ابن قدامه، عبد الله بن احمد (1405). المغنی، بیروت: دار الفکر، ج5.
ابن قدامه، موفق الدین عبد الله (1414). الکافی، بیروت: دار الکتب، ج2.
ابن مفلح، ابراهیم بن محمد (1423). المبدع، بیروت: دار الکتب، ج4.
ابن منذر، محمد بن ابراهیم (1408). الاقناع، بی‌جا: بی‌نا، ج2.
ابن مودود، عبد الله بن محمود (1426). الاختیار لتعلیل المختار، بیروت: دار الکتب، ج3.
ازدی قیروانی، أبو سعید خلف (1423). التهذیب فی اختصار المدونة، دبی: دار البحوث.
اصفهانی، ابو الحسن (1419). حاشیة العروة الوثقی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
بابرتی، محمد بن محمد (بی‌تا). العنایة شرح الهدایة، بیروت: دار الفکر، ج2.
الباجی، أبو الولید سلیمان (1332). المنتقی شرح الموطأ، مصر: مطبعة السعادة.
موسوی بجنوردی، محمد (1401). قواعد فقهیه، تهران: عروج، ج2.
بُجیرمی، سلیمان بن محمد (1415). تحفة الحبیب علی شرح الخطیب، بیروت: دار الفکر.
بحرانی آل عصفور، یوسف (1405). الحدائق الناضرة، قم: انتشارات اسلامی، ج21.
البهوتی، منصور بن یونس (1414). دقائق أولی النهی لشرح المنتهی، ریاض: عالم الکتب.
جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی (1413). مسالک الافهام، قم: معارف الإسلامیة، ج4.
جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی (1422). حاشیه شرائع الإسلام، قم: حوزه علمیه قم.
جوینی، أبو المعالی عبد الملک (1428). نهایة المطلب فی درایة المذهب، عربستان: دار المنهاج، ج7.
حائری طباطبایی، محمد مجاهد (بی‌تا). کتاب المناهل، قم: آل البیت (ع).
الحجاوی، موسی بن أحمد (بی‌تا). الإقناع فی فقه الإمام أحمد بن حنبل، بیروت: دار المعرفة، ج2.
حرّ عاملی، محمد بن حسن (1409). وسائل الشیعة، قم: مؤسسة آل البیت (ع).
حسینی عمیدی، عمید الدین (1416). کنز الفوائد، قم: جامعه مدرسین، ج2.
حکیم طباطبایی، محسن (1416). مستمسک العروة الوثقی، قم: مؤسسة دار التفسیر، ج12.
حلی، حسن بن یوسف (1413). قواعد الاحکام، قم: حوزه علمیه قم، ج2.
حلی، حسن بن یوسف (1414). تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت (ع)، ج17.
حلی، حسن بن یوسف (1420). تحریر الأحکام الشرعیة، قم: امام صادق (ع)، ج1 و 3.
خویی، سید ابوالقاسم (1409). مبانی العروة الوثقی، قم: دار العلم، ج1.
خن، مصطفی؛ بغا، مصطفی؛ شربجی، علی (1413). الفقه المنهجی، دمشق: دار القلم، ج7.
دمیری، محمد بن موسی (1425). النجم الوهاج، جده: دار المنهاج، ج5.
رافعی، عبد الکریم (بی‌تا). فتح العزیز، بیروت: دار الفکر، ج12.
الرحیبانی، مصطفی بن سعد (1415). مطالب أولی النهی، دمشق: المکتب الإسلامی.
زروق، شهاب الدین أحمد (1427). شرح زرّوق علی متن الرسالة، بیروت: دار الکتب العلمیة.
سبزواری، محمد باقر (1423). کفایة الأحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
سلامی، عبدالرحمن (بی‌تا). القواعد لابن رجب، بیروت: دار الکتب، ج1.
سلمان، عبد العزیز بن محمد (1414). الأسئلة والأجوبة الفقهیة، بی‌جا: بی‌نا، ج2 و 5.
سنیکی، زکریا بن محمد (1422). أسنی المطالب، بیروت: دار الکتب، ج2.
سنیکی، زکریا بن محمد (بی‌تا). الغرر البهیة، بی‌جا: میمنیه، ج2 و 3.
سیوطی، عبد الرحمن بن أبی بکر (1403). الأشباه والنظائر، بیروت: دار الکتب، ج1.
شربینی، شمس الدین محمد (1415). مغنی المحتاج إلی معرفة معانی ألفاظ المنهاج، بیروت: دار الکتب العلمیة.
شیرازی، أبو اسحاق إبراهیم (بی‌تا). المهذب فی فقه الإمام الشافعی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
صعیدی العدوی، علی بن احمد (1414). حاشیة العدوی، بیروت: دار الفکر، ج2.
طاهری، حبیب‌الله (1418). حقوق مدنی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ج4.
طباطبایی یزدی، محمد کاظم (1419). العروة الوثقی، قم: جامعه مدرسین، ج5.
طوسی، محمد بن حسن (1387). المبسوط، تهران: المکتبة المرتضویة، ج3.
طوسی، محمد بن حسن (1407). تهذیب الأحکام، تهران: دار الکتب، ج7.
عاملی، جواد بن محمد (بی‌تا). مفتاح الکرامة، بیروت: دار احیاء التراث، ج7.
عجیلی الأزهری، سلیمان بن عمر (بی‌تا). حاشیة الجمل، بیروت: دار الفکر، ج2.
عمرانی، یحیی بن أبی الخیر (1421). البیان، جده: دار المنهاج، ج7.
فاضل لنکرانی، محمد (1425). تفصیل الشریعة - المضاربة، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار (ع).
قرافی، احمد بن ادریس (1994). الذخیرة، بیروت: دار الغرب، ج6.
قرطبی، سلیمان بن خلف (1332). المنتقی شرح الموطأ، مصر: مطبعة السعادة، ج5.
قرطبی، محمد بن احمد (1408). البیان والتحصیل، بیروت: دار الغرب، ج12.
قلیوبی، شهاب الدین؛ عمیره، احمد (1415). حاشیتا قلیوبی و عمیره، بیروت: دار الفکر، ج9.
کاسانی، علاء الدین ابوبکر (1982). بدائع الصنائع، بیروت: دار الکتاب، ج6.
کرکی (محقق ثانی)، علی بن حسین (1414). جامع المقاصد، قم: آل البیت (ع)، ج8.
کلوذانی، محفوظ بن احمد (1425). الهدایة، کویت: مؤسسة غراس، ج1.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407). الکافی، تهران: دار الکتب، ج5.
کمپانی، محمد حسین (1418). حاشیة کتاب المکاسب، قم: انوار الهدی، ج4.
مالکی، ابو الحسن (1412). کفایة الطالب، بیروت: دار الفکر، ج2.
مالکی، شهاب الدین عبد الرحمن بن محمد (بی‌تا). ارشاد السالک، مصر: مصطفی البابی، ج1.
مدرسی یزدی، سید عباس (1410). نموذج فی الفقه الجعفری، قم: کتاب‌فروشی داوری.
مرداوی، علی بن سلیمان (1419). الإنصاف، بیروت: دار احیاء التراث، ج5.
مرغینانی، علی بن أبی بکر (بی‌تا). الهدایة فی شرح بدایة المبتدی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مکارم شیرازی، ناصر (1427). دائرة المعارف فقه مقارن، قم: انتشارات مدرسه امام علی (ع).
موسوی خمینی، سید روح‌الله (1422). العروة الوثقی مع تعالیق الإمام الخمینی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
موسوی خمینی، سید روح‌اللّه (بی‌تا). تحریر الوسیلة، قم: دار العلم.
موسوی گلپایگانی، سید محمدرضا (1413). هدایة العباد، قم: دار القرآن الکریم.
نجفی کاشف الغطاء، احمد (1423). سفینة النجاة و مشکاة الهدی، نجف: مؤسسة کاشف الغطاء.
نجفی، محمد حسن (1404). جواهر الکلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج26.
نراقی، احمد بن محمد مهدی (1425). الحاشیة علی الروضة البهیة، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
نراقی، مولی محمد مهدی (1435). انیس التجار، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
النفراوی، شهاب الدین أحمد (1415). الفواکه الدوانی، بیروت: دار الفکر.
النمری، أبو عمر یوسف (1400). الکافی فی فقه أهل المدینة، عربستان: مکتبة الریاض الحدیثة.
نووی، یحیی بن شرف (1405). روضة الطالبین، بیروت: المکتب الإسلامی، ج5.