بررسی مقایسه‌ای مراحل شکل‌گیری و پیدایش سازمان‌های دعوت عباسیان و اسماعیلیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بهبهان، بهبهان، ایران

چکیده

عباسیان و اسماعیلیه با تکیه بر پیشینه خانوادگی و هاشمی‌بودن، اهداف سازمانی و نیز زمینه‌های مساعدی که برایشان به وجود آمد، در اوضاع و احوال تاریخی متفاوت موفق به تشکیل سازمان سرّی دعوت شدند. آنها به‌تدریج در نواحی مختلف سرزمین‌های اسلامی فعالیت کردند و برای گسترش سازمان دعوت خود از داعیان (مبلّغان) بهره بردند. با بررسی مقایسه‌ای این دو سازمان دعوت، قضاوت تاریخی بهتر درباره عملکرد آنان امکان‌پذیر می‌شود. پرسش اصلی این مقاله آن است که: دو سازمان دعوت چه وجوه اشتراک و تمایزی در چگونگی شکل‌گیری و پیدایش سازمانی خود داشته‌اند؟ عباسیان برای شکل‌دادن سازمان دعوت، مدعی انتقال تشکیلات دعوت ابوهاشم به خود بوده و اسماعیلیه نیز مدعی امامت منصوص اسماعیل و فرزندش محمد بن اسماعیل، به عنوان امام پس از امام صادق (ع) بودند. کوشش برای رسیدن به اهداف، فشار و اختناق دولت‌های زمان، فعالیت گروه‌های رقیب، وجود زمینه‌های مساعد، لزوم ارتباط با پیروان و جمع‌آوری منابع مالی از عوامل پیدایش دو سازمان دعوت بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Stages of Formation and Emergence of Abbasid and Ismaili Invitation Organizations

نویسنده [English]

  • jafar sharifi
Assistant Professor, Department of Islamic Education, Islamic Azad University, Behbahan Branch, Behbahan, Iran
چکیده [English]

The Abbasids and Ismailis, relying on their family background and being Hashemites, organizational goals, as well as the favorable conditions that arose for them, succeeded in forming a secret organization in different historical circumstances. They gradually operated in different parts of the Islamic lands and used preachers (missionaries) to expand their invitation organization. By comparing these two invitation organizations, a better historical judgment of their performance is possible. The main question of this article is: What are the commonalities and differences between the two invitation organizations in their formation and emergence? In order to form the invitation organization, the Abbasids claimed the transfer of Abu Hashem's invitation organization to themselves, and the Ismailis also claimed the appointed Imamate of Ismail and his son Mohammad ibn Ismail as the Imams after Imam Sadegh (AS). Efforts to achieve the goals, pressure and oppression of the governments of the time, the activities of rival groups, the existence of favorable grounds, the need to communicate with followers and the collection of financial resources are the factors that gave rise to the two organizations.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Abbasids
  • Ismailis
  • Invitation Organization
  • Formation
  • Emergence
  • Caliphate
ابن ابی الحدید (بی‌تا). شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، تهران: اسماعیلیان، ج7.
ابن اثیر، عز الدین علی (1385). الکامل فی التاریخ، بیروت: دار الصادر، ج5.
ابن خلدون، عبد الرحمن محمد (1374). مقدمه ابن‌خلدون، ترجمه: محمدپروین گنابادی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن خلدون، عبد الرحمن محمد (1408). دیوان المبتدأ والخبر: تاریخ ابن خلدون، تحقیق: خلیل شحادة، بیروت: دار الکتاب اللبنانی، ج3.
ابن سعد، محمد (1410). الطبقات الکبری، تحقیق: عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، ج5
ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا (1418). الفخری فی الآداب السلطانیة والدول الاسلامیة، تحقیق: عبد القادر محمد مایو، بیروت: دار القلم العربی.
ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر (1977). البدایة والنهایة فی التاریخ، بیروت: دار المعارف، ج10.
اشعری قمی، سعد بن عبدالله (1342). کتاب المقالات والفرق، ویرایش: محمدجواد مشکور، تهران: علمی و فرهنگی.
اصفهانی، ابو الفرج علی بن الحسین (1385). مقاتل الطالبیین، مقدمه: کاظم المظفر، نجف: بی‌نا.
الله‌اکبری، محمد (1381). عباسیان از بعثت تا خلافت، قم: بوستان کتاب.
ایوب، ابراهیم (1989). التاریخ العباسی السیاسی والحضاری، بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب.
برتلس، آندره یوگنی (1346). ناصر خسرو و اسماعیلیان، ترجمه: آرین‌پور، تهران: بنیاد فرهنگی ایران.
بلاذری، احمد بن یحیی (1971). انساب الاشراف، تحقیق: عبد العزیز الدوری، بیروت: بی‌نا، ج4.
جعفری، حسین محمد (1378). تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه: محمدتقی آیت‌الهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
جوینی، عطاملک (1937). تاریخ جهان‌گشای جوینی، به کوشش: محمد قزوینی، لیدن، ج3.
حسین، جاسم (1386). تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم f، ترجمه: محمدتقی آیت‌اللهی، تهران: امیرکبیر.
حمدانی، عباس (1368). اسماعیلیان در تاریخ، قسمت دولت فاطمیان، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: مولا.
حموی، یاقوت (بی‌تا). معجم البلدان، بیروت: دار الکتب العلمیة، ج2.
دفتری، فرهاد (1368). «نکاتی درباره آغاز نهضت اسماعیلیه»، در: ایران‌نامه، ش27، ص430-442.
دفتری، فرهاد (1388). مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
الدواداری، ابوبکر بن عبد الله (1961). کنز الدرر و جامع الغرر، السادس «الدرة المضیة فی الاخبار الدولة الفاطمیة»، تحقیق: صلاح الدین منجد، قاهره: الدراسات الاسلامیة، ج6.
دینوری، احمد بن داود (1371). اخبار الطوال، ترجمه: محمود مهدوی دامغانی، تهران: نی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1373). تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: امیرکبیر.
سجستانی، ابو یعقوب اسحاق بن احمد (1966). اثبات النبوات، تصحیح: عارف تأمر، بیروت: بی‌نا.
شریفی، جعفر؛ و همکاران (1394). «بررسی تطبیقی اهداف و اصول سازمان دعوت عباسیان و اسماعیلیه»، در: تاریخ اسلام، س16، ش2، ص141-174.
شهرستانی، ابو الفتح محمد بن عبد الکریم (بی‌تا). الملل والنحل، تحقیق: محمد سید گیلانی، بیروت: دار المعرفة، ج1.
طباطبایی، محمدحسین (1373). شیعه در اسلام، تهران: دفتر انتشارات اسلامی.
طبری، محمد بن جریر (1986). تاریخ الامم والملوک، بیروت: دار الکتب العلمیة، ج6.
طقوش، محمد سهیل (1390). دولت امویان، ترجمه: حجت‌الله جودکی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
طوسی، محمد بن الحسن (1348). رجال الکشی: اختیار معرفة الرجال، تصحیح: حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد.
طوسی، محمد بن الحسن (1390). الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تهران: دار الکتب الاسلامیة، ج3.
عطوان، حسین (بی‌تا). الدعوة العباسیة: مبادی و اسالیب، بیروت: دار الجیل.
عمر، فاروق (1987). طبیعة الدعوة العباسیة، بغداد: مکتبة الفکر العربی للنشر والتوزیع.
غالب، مصطفی (1416). الحرکة الباطنیة فی الاسلام، بیروت: دار الاندلس.
فرمانیان، مهدی (1381). اسماعیلیه: مجموعه مقالات، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
قاضی نعمان، ابو حنیفه محمد (1412). شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، تحقیق: محمد الحسینی حلالی، قم: مؤسسة النشرالاسلامی، ج3.
قاضی نعمان، ابو حنیفه محمد (1965). دعائم الاسلام، تحقیق: ع. ا. فیضی، قاهره: دار المعارف.
قاضی نعمان، ابو حنیفه محمد (بی‌تا). تأویل الدعائم، قاهره: دار المعارف، ج1.
القرشی، ادریس عماد الدین (1991). زهر المعانی، تقدیم و تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: مؤسسة الجامعیة للدراسات والنشر والتوزیع.
القرشی، ادریس عماد الدین (1406). عیون الاخبار و فنون الآثار، تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: دار الاندلس، ج4.
کامل حسین، محمد (1959). طائفة الاسماعیلیة: تاریخها، نظمها، عقایدها، قاهره: مکتبة النهضة العربیة.
کرمانی، حمید الدین (1416). المصابیح فی اثبات الامامة، تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: دار المنتظر.
محرمی، غلام‌حسین (1386). تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغرا، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مختار اللیثی، سمیره (1428). جهاد الشیعة فی العصر العباسی الاول، قم: دار الکتب الاسلامیة.
مدرسی طباطبایی، حسین (1386). مکتب در فرآیند تکامل، ترجمه: هاشم ایزدپناه، تهران: کویر.
مسعودی، علی بن حسین (بی‌تا). مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: محیی الدین عبد الحمید، بیروت: دار الفکر، ج3.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1386). الارشاد، ترجمه: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ج2.
مقدسی، مطهر بن طاهر (1989). البدأ والتاریخ، چاپ کلمان هوار، بی‌جا: بی‌نا، ج6.
ملبوبی، محمدکاظم؛ جباری، محمدرضا (1389). «بررسی تطبیقی سازمان دعوت عباسیان و سازمان وکالت امامیه: مراحل شکل‌گیری و پیدایش»، در: تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش27، ص75-104.
نامعلوم (1971). اخبار الدولة العباسیة، تحقیق: عبد العزیز الدوری و عبد الجبار مطلبی، بیروت: بی‌نا.
نرشخی، ابوبکر (1364). تاریخ بخارا، ترجمه: احمد بن محمد بن نصر، تحقیق: محمدتقی مدرس رضوی، تهران: توس.
نعمانی، محمد بن ابراهیم (بی‌تا). الغیبة، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران: مکتبة الصدوق.
نوبختی، ابو الحسن حسن بن موسی (1959). فرق الشیعة، نجف: بی‌نا.
نویری، شهاب الدین احمد (1980-1992). نهایة الارب فی فنون الادب، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، ج25.
نیشابوری، احمد بن ابراهیم (1416). اثبات الامامة، تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: دار الاندلس.
ولهاوزن، یولیوس (1968). تاریخ الدولة العربیة من ظهور الاسلام الی نهایة الامویة، ترجمه: حسین مونس و محمد عبد الهادی ابورید، قاهره: لجنة التألیف والترجمة والنشر.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1356). جامع التواریخ: قسمت اسماعیلیان و نزاریان و داعیان و رفیقان، به کوشش: محمدتقی دانش‌پژوه و محمد مدرسی زنجانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
هولت، پی. ام. (1379). تاریخ اسلام: پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمه: احمد آرام، تهران: امیرکبیر.
یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب (1387). تاریخ یعقوبی، ترجمه: محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی، ج2.
یمانی، محمد بن محمد (1936). سیرة الحاجب جعفر، تصحیح: ایوانف، مجلة کلیة اللآداب بالجامعة المصریة، قاهره، ج4.