تساهل و تسامح دینی در مثنوی‌های عطار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران

2 ‌‌استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران

3 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران

چکیده

«تساهل» و «تسامح» به معنای مدارا و تحمل عقاید و رفتار مخالف است. عارفان با تمسک به قرآن و احادیث، همواره به دنبال ایجاد جامعه‌ای بودند که در آن انسان‌ها با هر دین و مذهب، در کنار هم با صلح و آرامش زندگی کنند و به هم عشق بورزند. آنها کوشیده‌اند جامعهٔ بشری را از سخت‌گیری و تعصّب و کج‌راهه‌هایی که به خصومت و دشمنی ملت‌ها منتهی می‌شود، نجات دهند. همچنین، بیشتر اختلاف ملت‌ها را ناشی از خیالات و تصورات باطل از یکدیگر و نسبت‌های ناروایی می‌دانند که ظاهربینان بر مذاهب دیگر بسته‌اند که خود نشان از سوء‌برداشت‌ها و درک‌نکردن حقیقت است. این پژوهش با بررسی مثنوی‌های عطار بر آن است تا با توجه به جریان‌های فکری، دینی و مذهبی عصر و محیط زندگی عطار، رویکرد او به تساهل و تسامح را بیان کند و نشان دهد که عطار تفاوت ادیان و مذاهب را مهم نمی‌دانست و ضمن دعوت همگان به دوری از تعصب در دین و مذهب، آنها را به صلح و دوستی و تلاش در کسب فضیلت‌های انسانی فرا می‌خواند. بدین‌منظور، پس از اشاره به معانی لغوی و اصطلاحی «تساهل» و «تسامح» و بررسی مبانی آن در غرب و اسلام، تساهل و تسامح دینی از لحاظ عرصه و قلمرو بر پایه چهار مثنوی عطار (منطق ‌الطیر، مصیبت‌نامه، الاهی‌نامه و اسرارنامه) بررسی، و عوامل برجسته اعتقاد به این اصل مهم از منظر عطار ریشه‌یابی می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Religious Tolerance and Ignorance in Attar's Masnawi

نویسندگان [English]

  • hosin jabbarpoor 1
  • Ali Heydary 2
  • Ghasem Sahrayi 3
1 PhD Student in Persian Language and Literature, Lorestan University, Lorestan, Iran
2 Professor, Department of Persian Language and Literature, Lorestan University, Lorestan, Iran
3 Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Lorestan University, Lorestan, Iran
چکیده [English]

Tolerance and ignorance means to bear opposing views and behavior. Mystics, relying on the Quran and traditions, have always sought to create a society in which human beings of all faiths and religions live together in peace and tranquility and love one another. They have tried to save human society from the hardships, prejudices and perversions that lead to hostility and enmity between nations. They also believe that most of the differences between nations are due to false fantasies and illusions about each other and the inaccuracies that superficial people have attributed to other religions, which is itself a sign of not understanding the truth. Examining Attar's Masnawi, this study intends to express his approach to tolerance and ignorance according to the intellectual and religious currents of his era and environment, and to show that Attar did not consider the difference between religions and sects important, but while inviting everyone to avoid bigotry in religion, he called them to peace, friendship, and human virtues. For this purpose, after referring to the lexical and idiomatic meanings of tolerance and ignorance, and examining their foundations in the West and Islam, religious tolerance in terms of the field and realm of Attar's four Masnawis (Mantegh al-Tayr, Mosibat Nameh, Elahi Nameh and Asrar Nameh) is examined, and prominent factors of belief in this important principle from Attar's point of view are rooted

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tolerance
  • Ignorance
  • Religion
  • Mysticism
  • Attar Neyshaburi
قرآن کریم.
آریان‌پور کاشانی، عباس (1370). فرهنگ کامل انگلیسی، تهران: امیرکبیر، ج5.
آقاجانی قناد، محمدرضا (1380). تساهل و تسامح از دیدگاه امام علی (ع)، قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما.
آیتی، محمدابراهیم (1369). تاریخ پیامبر اسلام، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌بابویه، محمد بن علی (1385). من لایحضره الفقیه، ترجمه: محمدجواد غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامی، ج1.
اسلامی، محمدتقی (1381). تساهل و تسامح، قم: مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزهٔ علمیه.
اشرف‌زاده، رضا؛ نارویی، مسعود (1395). «پیام‌های انسان‌ساز عرفان عطار و مولانا برای بشر امروز»، در: فصل‌نامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، ش5، ص143-161.
افراسیاب‌پور، علی‌اکبر (1380). زیبایی‌پرستی در عرفان اسلامی، تهران: طهوری.
امین رضوی، مهدی (1385). صهبای خرد: شرح احوال و آثار حکیم عمر خیام نیشابوری، ترجمه: مجدالدین کیوانی، تهران: سخن.
اوالد، فرانسوا (1378). تسامح از دیرباز تا امروز، ترجمه: مازیار مهیمنی و محمدرضا شیخی محمدی، تهران: ثالث.
بهبهانی، مرضیه (1387). «تمثیل، آیینه اجتماع: سیری در تمثیل‌های ادبیات عرفانی در آثار مولانا و عطار»، در: ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، ش13، ص43-76.
بیهقی، حسین‌علی (1374). «فضای فکری و فرهنگی عصر عطار»، در: مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، س28، ش1-2، ص 95-112.
پورجوادی، نصرالله (1358). سلطان طریقت، تهران: آگاه.
توماس، هنری (1386). بزرگان فلسفه، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: علمی و فرهنگی.
خاقانی ‌شروانی، افضل‌الدین بدیل (1382). دیوان خاقانی، به اهتمام: ضیاءالدّین سجّادی، تهران: زوّار.
خان‌محمدی، علی‌اکبر (1390). «رواداری مذهبی در شعر مولانا، عطار و سعدی»، در: حافظ، ش85، ص17-22.
خسروپناه، عبدالحسین (1381). کلام جدید، قم: مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، چاپ دوم.
داوری اردکانی، رضا (1376). «تساهل و تسامح دینی، پویایی و بالندگی یا التقاط و انحراف: گفت‌وگوی کیهان فرهنگی با نعمت‌الله باوند، حجة‌الاسلام محسن غرویان، رضا داوری، محسن کدیور و محمدتقی فاضل‌ میبدی»، در: کیهان فرهنگی، ش135، ص4-11.
دهخدا، علی‌اکبر (1343). لغت‌نامه، زیر نظر: محمد معین، شماره مسلسل: 102، شماره حرف «ت»: 7، تهران: دانشگاه تهران.
ذکرگو، امیرحسین (1377). اسرار اساطیر هند، تهران: فکر روز، چاپ اول.
ریتر، هلموت (1388). دریای جان: سیری در آرا و احوال شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ترجمه: عباس زریاب خویی و مهرآفاق بایبوردی، تهران: بین‌المللی الهدی، ج1.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1378). صدای بال سیمرغ: درباره زندگی و اندیشه عطار، تهران: سخن.
ژولی سادا، ژاندرون (1382). تساهل در اندیشه غرب، ترجمه: عباس باقری، تهران: نی.
شمیسا، سیروس (1373). سیر غزل در شعر فارسی، تهران: فردوس
صفا، ذبیح‌الله (1391). تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس، چاپ هجدهم، ج2.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1374). دیوان عطار، تصحیح: تقی تفضلی، تهران: علمی و فرهنگی.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1377). تذکرة ‌الاولیاء، تصحیح: محمد استعلامی، تهران: زوار، چاپ نهم.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1380). مصیبت‌نامه، تصحیح: عبدالوهاب نورانی وصال، تهران: زوار.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1383). منطق‌ الطیر، تصحیح و توضیح: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1386). اسرارنامه، تصحیح و توضیح: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1387). الاهی‌نامه، تصحیح و توضیح: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1388). مصیبت‌نامه، تصحیح و توضیح: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
غنی، قاسم (1369). بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، تهران: زوار، ج2.
فاضلی، قادر (1374). اندیشه عطار، تهران: طلایه.
فتح‌علی، محمود (1378). تازه‌های اندیشه تساهل و تسامح اخلاقی، دینی، سیاسی، قم: طه.
فرزانه‌فر، حسین (1383). «تساهل و مدارا در اندیشه‌های سیاسی اسلام»، در: مطالعات اسلامی، ش63، ص155-186.
فرزانه‌فر، حسین (1386). تساهل و مدارا در اندیشه سیاسی اسلام، تهران: صنم.
فروزان‌فر، بدیع‌الزمان (1389). شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری، تهران: زوار.
فلاح، مرتضی (1387). «رواداری، گذشت و بردباری در مثنوی مولوی»، در: مجله دانشکده علوم‌ انسانی دانشگاه سمنان، س7، ش25، ص91-112.
قاضی ‌شکیب، نعمت‌الله (1350). به سوی سیمرغ، تهران: پیروز.
قبادی، حسین‌علی؛ و همکاران (1390). «پیام‌های جهانی عطار برای مشکلات فکری انسان معاصر»، در: پژوهش‌نامه ادبیات تعلیمی، ش11، ص87-110.
قربانی، احد (1387). نگاهی شتاب‌زده به رواداری در فرهنگ و ادب ایران، بخش نخست، گوتنبرگ: نشر ماز.
کریمی ‌زنجانی ‌اصل، محمد (1387). «درآمدی بر انسان‌دوستی و رواداری پیران ایرانی در تذکرة‌ الاولیاء عطار»، در: اطلاعات سیاسی‌اقتصادی، ش249 و 250، ص98-105.
لاک، جان (1377). نامه‌ای در باب تساهل، ترجمه: شیرزاد گل‌شاهی کریم، تهران: نی.
مجلسی، محمد باقر (1983). بحار الانوار، بیروت: مؤسسة الاطهار، ج67.
مدبری، محمود (1370). شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان در قرن‌های 3-4-5 هجری قمری، تهران: پانوس.
مسعود، جبران (1376). فرهنگ الفبایی عربی‌فارسی الرائد، مشهد: آستان قدس رضوی، ج1.
مصباح ‌یزدی، محمدتقی (1379). نظریه سیاسی اسلام، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ج2.
معصومی‌زارع، هادی؛ شبان‌نیا، قاسم (1390). «بررسی و نقد مبانی نظریه تساهل جان لاک»، در: معرفت سیاسی، س3، ش1، ص135-161.
معین، محمد (1362). فرهنگ معین، تهران: امیرکبیر، ج1.
ناصر خسرو (1348). دیوان ناصر خسرو، تصحیح: سید نصرالله تقوی، تهران: امیرکبیر.
نظامی، الیاس بن یوسف (1363). مخزن ‌الأسرار، تصحیح و حواشی: حسن وحید دستگردی، تهران: علمی.
نیک‌دار اصل، محمدحسین (1388). «تساهل و تسامح در دیوان حافظ»، در: بوستان ادب شیراز، دورهٔ اول، ش2، ص197-206.
ونسنگ، أ. ی. (1976). المعجم‌ المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، لیدن: مطبعة بریل.
یثربی، سید یحیی (1374). فلسفه عرفان، تهران: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم.