نظریه اخلاقِ تکوینی (طبیعی)؛ تحلیل رهیافتی شیعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکده الاهیات و ادیان، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

تقریری از نظریه اخلاقیِ قانون طبیعی در آرای برخی اندیشمندان شیعه وجود دارد. این مقاله ضمن اشاره به تاریخچه این نظریه در اندیشه اسلامی‌شیعی، مبانیِ اخلاقیِ موجود در آثار مکارم شیرازی را به عنوان نمونه‌ای از مدافعان متأخّر تقریر سنّتیِ نظریه اخلاق تکوینی می‌کاود. وی حرکت‌های انسان در مسیر فضیلت و رذیلت را بر اساس طرحواره‌ای از استعدادها و گرایش‌های طبیعی در وجود انسان قرار داده و در چهار گام، از اخلاقی سخن گفته که مبتنی بر طبیعت و تکوین است. در گام نخست نیازهای طبیعیِ انسان را تحلیل کرده و در گام دوم، برای برطرف‌کردن نیازها، محرّک‌هایی را در ساختار وجودی انسان مشخص کرده است؛ در گام سوم، برای این امیال، غایتی مشخص می‌کند تا آنها را جهت‌دهی کند، و در گام چهارم از عاملی سخن می‌گوید که امیال را در راستای غایت مذکور رهبری می‌کند. هدف این مقاله، تحلیل این نگرش به عنوان نمونه‌ای از تقریرهای معاصر از نظریه اخلاقیِ قانون طبیعی در تفکّر شیعی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Theory of Formative Ethics (Natural); Shiite Approach Analysis

نویسنده [English]

  • Rahim Dehghan Simkani
Assistant Professor, Faculty of Theology and Religions, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
چکیده [English]

There is an interpretation of the ethical theory of natural law in the views of some Shiite thinkers. This article, while referring to the history of this theory in Shiite Islamic thought, explores the ethical foundations in the works of Makarem Shirazi as an example of the late defenders of the traditional interpretation of the theory of formative ethics. He has based man's movements in the path of virtue and vice upon a scheme of natural talents and tendencies in human existence, and in four steps, he has spoken of a morality that is based on nature and creation. In the first step, he analyzes the natural needs of man, in the second step, he identifies stimuli in the structure of human existence to meet needs, in the third step, he sets a goal for these desires to direct them, and in the fourth step, he speaks of the factor that guides the desires towards the determined goal. The purpose of this article is to analyze this idea as an example of contemporary interpretations of the ethical theory of natural law in Shiite thought.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nature
  • Creation
  • Ethics
  • Rationality
  • Divine Satisfaction
  • Shiite Approach
قرآن کریم.
ابن ابی الحدید، عبد الحمید هبة الله (1404). شرح نهج البلاغه، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
ابن سینا، حسین بن عبدالله (1375). الاشارات والتنبیهات،‌ قم: البلاغة.
ابن مسکویه رازی (1381). تهذیب الاخلاق، ترجمه و توضیح: علی‌اصغر حلبی، تهران: اساطیر.
احمد، محمّد شریف (1980). فکرةالقانون الطبیعی عند المسلمین: دراسهة المقارنهة، الجمهوریة العراقیة: دار الرشید.
الجسر، ندیم (1969). القرآن فی تربیة الاسلامیة، بیروت: منشورات دار الخلود.
الحریثی، احمد (2011). المعتزلة والاحکام العقلیة و مبادی القانون الطبیعیة، بغداد: دار الورّاق.
حلی، حسن بن یوسف (1422). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح: حسن حسن‌زاده آملی، قم: جامعه مدرسین.
دیوانی، امیر؛ دهقان، رحیم (1394). «اخلاق مبتنی بر طبیعت در اندیشه علامه طباطبایی»، در: اخلاق وحیانی، س3، ش2 (8)، ص7-26.
ریسونی، احمد (1379). اهداف دین از دیدگاه شاطبی، ترجمه: محمدعلی ابهری و سید حسن اسلامی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
سبحانی، جعفر (1377). حسن و قبح عقلی یا پایه‌های اخلاق جاودان، به کوشش: علی ربانی گلپایگانی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
طباطبایی، محمدحسین (1371). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: اسماعیلیان، چاپ دوم، ج16 و 17.
طباطبایی، محمدحسین (1388). بررسی‌های اسلامی، به کوشش: سید هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب، ج1 و ج2.
عبد الجبّار معتزلی (۱۳۸۵/۱۹۶۵). المغنی فی ابواب التوحید والعدل، قاهره: بی‌نا، ج۶، بخش 1.
فارابی، محمد بن محمد (1413). التنبیه علی سبیل السعادة، الاعمال الفلسفیة، تحقیق: جعفر آل یاسین، بیروت: دار المناهل.
فائز، محمد حسین (2002). نشأة فلسفة القانون و تطوّرها، الاسکندریة: دار المطبوعات الجامعیّة.
مظفر، محمدرضا (1373). اصول الفقه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، ج1.
مکارم شیرازی، ناصر (1360). خطوط اقتصاد اسلامی، قم: مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب j، چاپ اوّل.
مکارم شیرازی، ناصر (1362). خدا را چگونه بشناسیم، تهران: کانون انتشارات محمدی، چاپ اول.
مکارم شیرازی، ناصر (1374). تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ سی‌ودوم.
مکارم شیرازی، ناصر (1376). معاد و جهان پس از مرگ، قم: سرور، چاپ ششم.
مکارم شیرازی، ناصر (1377 الف). اخلاق در قرآن، قم: مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب، چاپ اوّل، ج1 و 3.
مکارم شیرازی، ناصر (1377 ب). پاسخ به پرسش‌های مذهبی، قم: مدرسه علی بن ابی‌طالب، چاپ اول.
مکارم شیرازی، ناصر (1379 الف). الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم: مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب، ج4، 8، 12 و ‌18.
مکارم شیرازی، ناصر (1379 ب). عقیده یک مسلمان، قم: هدف، چاپ اول.
مکارم شیرازی، ناصر (1382). مثال‌های زیبای قرآن، قم: نسل جوان، چاپ اوّل، ج1 و ‌2.
مکارم شیرازی، ناصر (1384). جلوه حق بحثی پیرامون صوفی‌گری در گذشته و حال، قم: نسل جوان، چاپ سوم.
مکارم شیرازی، ناصر (1385 الف). اجوبة المسائل الشرعیة، قم: مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب، چاپ اول.
مکارم شیرازی، ناصر (1385 ب). اخلاق اسلامی در نهج‌البلاغه (خطبه متقین)، قم: نسل جوان، چاپ اول، ج1.
مکارم شیرازی، ناصر (1386 الف). پنجاه درس اصول عقاید برای جوانان، قم: نسل جوان، چاپ هجدهم.
مکارم شیرازی، ناصر (1386 ب). پیام قرآن، تهران: دار الکتب الاسلامی، چاپ نهم، ج2 و 6 و 8.
مکارم شیرازی، ناصر (1386 ج). پیام امام امیرالمؤمنین j، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ اوّل، ج4 و ‌6 و 7 و 10.
مکارم شیرازی، ناصر (1386 د). سوگندهای پُربار قرآن، قم: مدرسة الامام علی ابن ابی‌طالب j ، چاپ دوم.
مکارم شیرازی، ناصر (1386 ه). زندگی در پرتو اخلاق، قم: سرور.
مکارم شیرازی، ناصر (1390 الف). انوار هدایت: مجموعه مباحث اخلاقی، قم: مدرسه امام علی بن ابی‌طالب j، چاپ اوّل.
مکارم شیرازی، ناصر (1390 ب). داستان یاران: مجموعه بحث‌های تفسیری حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، قم: مدرسة الامام علی ابن ابی‌طالب j.
مکارم شیرازی، ناصر (1424). کتاب النکاح، قم: مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب j ، ج1 و 2.
مکارم شیرازی، ناصر (1425 الف). المعاد و عالم الآخرة، قم: مدرسة الامام امیرالمؤمنین j، الطبعة الاولی.
مکارم شیرازی، ناصر (1425 ب). آیات الولایة فی القرآن، قم: مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب j ، الطبعة الاولی.
مکارم شیرازی، ناصر (1427). دائرة‌المعارف فقه مقارن، قم: مدرسة الامام علی ابن ابی‌طالب j ، الطبعة الاولی، ج1 و 2.
مکارم شیرازی، ناصر (1428). الاخلاق فی القرآن، قم: مدرسة الامام علی ابن ابی‌طالب j ، الطبعة الاولی.
Aquinas, Saint Thomas (1749). Summa Theologica, Christian Denominations Roman Catholic Church Theology, Doctrine. Dogmatics, T5.
Cherry, Mark J. (ed.) (2009). The Normativity of Nature, Human Goods, Human Virtues, and Human Flourishing, St. Edward’s University Austin, TX, USA.
Finnis, John (1980). Natural Law and Natural Rights, Oxford: Oxford University Press.
Finnis, John (1998). Aquinas, Moral, Political, and Legal Theory, United States: Oxford University Press.
Roeber, A. G. (2001). "What the Law Requires Is Written on Their Hearts: Noachic and Natural Law among German-Speakers in Early Modern North America", in: William and Mary Quarterly, Third Series, 4: 883–912.