آسیب‌شناسی مبانی و پیش‌فرض‌های کلامی و مذهبیِ تفاسیر تطبیقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه حضرت معصومه ، قم، ایران

2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

چکیده

اختلاف مفسران قرآن کریم در برخی مبانی تفسیری سبب پدیدارشدن مکاتب مختلف تفسیری شده است. در این میان، شیعه و سنّی، به عنوان دو گروه اصلی مسلمانان، ضمن اشتراک در بسیاری از مبانی و روش‌های تفسیری، با توجه به برخی مبانی مخصوص مذهب خود، در تفسیر برخی از آیات، اختلاف نظر اساسی دارند. این اختلافات بیش از آنکه به روش تفسیر مرتبط باشد، عمدتاً به مبانی و پیش‌فرض‌هایشان در تفسیر برمی‌گردد که در نهایت دو مکتب تفسیری شیعه و سنی را رقم زده است. با این حال، به نظر می‌رسد این اختلاف در مبانی و پیش‌فرض‌ها در مقایسه با مشترکات فریقین، آن اندازه نیست که نتوان با نقد هر یک از آنها، به مشترکات بیشتری دست یافت. «تفسیر تطبیقی»، به معنای مقایسه روشمند آرای تفسیری فریقین، می‌تواند به شناسایی آسیب‌هایی بپردازد که با رفع آنها، فریقین به وفاق تفسیری بیشتری دست خواهند یافت. در این تحقیق،‌ مهم‌ترین آسیب‌های موجود در شماری از تفاسیر در بخش مبانی و پیش‌فرض‌ها، شناسایی شده است که عبارت‌اند از: تعصب بر پیش‌فرض‌های مذهبی، جعلی‌خواندن روایات تفسیری طرف مقابل، اطلاق «تفسیر به رأی» به تفاسیر مذاهب دیگر و خارج‌دانستن مذهب مقابل از دین.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Pathology of Theological and Religious Fundamentals and Presuppositions of Comparative Commentaries1

نویسندگان [English]

  • Ensiyeh Asgari 1
  • Mohammad Kazem Shaker 2
1 Assistant Professor, Department of Qu'ran and Hadith,Studies Hazrat Masoumeh University, Qom, Iran
2 Professor, Department of Quran and Hadith, Studies Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran,
چکیده [English]

Differences between the commentators of the Holy Quran on some interpretive fundamentals have led to the emergence of different schools of exegesis. Meanwhile, Shiites and Sunnis, as the two main groups of Muslims, while sharing many fundamentals and methods of exegesis, have major differences in the interpretation of various verses according to some fundamentals specific to their denomination. Rather than being related to the method of exegesis, these differences are mainly related to their fundamentals and presuppositions in interpretation, which ultimately have led to two schools of exegesis, Shiite and Sunni. However, it seems that the differences in fundamentals and presuppositions are not so great in comparison with the commonalities of the two sects that no more commonalities can be achieved by criticizing them. "Comparative interpretation", which means a methodical comparison of the interpretive opinions of the two sects, can identify weaknesses that, by eliminating them, the sects will reach a more interpretive agreement. In this study, ‌ the most important weaknesses in a number of commentaries in the section of fundamentals and presuppositions have been identified, which are as follows: prejudice against religious presuppositions, considering the interpretive narrations of the opposite sect as falsified, attributing "interpretation by opinion" to the commentaries of other denominations, and exclusion of the opposite sect from Islam

کلیدواژه‌ها [English]

  • Comparative Interpretation
  • Fundamentals of Interpretation
  • Interpretive Schools
  • Exegesis of the Two Sects
  • Pathology of Exegesis
آلوسی، محمود (1415). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن تیمیه، احمد بن‌ عبد الحلیم (۱۴۰۵). الفرقان بین اولیاء الرحمن و اولیاء الشیطان، تحقیق: عبد القادر الأرناؤوط، دمشق: دار البیان.
ابن‌ تیمیه، احمد بن‌ عبد الحلیم (۱۴۰۶). منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، تحقیق: محمد رشاد سالم، ریاض: جامعة الامام محمد بن‌ سعود الاسلامیة.
ابن‌ تیمیه، احمد بن‌ عبد الحلیم (۱۴۰۹). مقدمة فی اصول التفسیر،­ بیروت: دار مکتبة الحیاة.
ابن‌ تیمیه، احمد بن‌ عبد الحلیم (۱۴۱۱). درء تعارض العقل والنقل، تحقیق: محمد رشاد سالم، مکه: هجر.
ابن ‌عاشور، محمد بن‌ طاهر (بی‌تا). التحریر والتنویر، بی‌جا:‌ بی‌نا.
ابن‌ فارس، احمد (۱۳۹۹). معجم مقاییس اللغة، بیروت: دار الفکر.
ادنه‌وی، احمد بن ‌محمد (۱۴۱۷). طبقات المفسرین، مدینة: مکتبة العلوم والحکم.
اشعری، ابو الحسن (۱۴۰۰). مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، ویسبادن: فرانس شتاینر.
ایازی،­ محمدعلی (۱۳۸۸). مبانی و روش‌های تفسیر قرآن کریم، تهران: واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی.
بابایی،­ علی‌اکبر (۱۳۸۷). تاریخ تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بلاذری، احمد بن‌ یحیی (۱۳۹۴). انساب الأشراف، تحقیق: محمد باقر محمودی، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ترمذی، محمد بن‌ عیسی (بی‌تا). سنن ترمذی، بیروت: دار احیاء السنة النبویة.
جلیلی،­ سید هدایت (۱۳۹۰). «نقدی بر کتاب آسیب‌شناسیِ جریان‌های تفسیری»، در: آیینه پژوهش،­ ش۱۲۷، ص۲۴-۲۹.
جوادی آملی،­ عبدالله (۱۳۸۳). تسنیم، قم: اسراء.
حسینی جرجانی، امیر ابوالفتوح (1404). آیات الاحکام، تهران: نوید.
حقی بروسوی، اسماعیل (بی‌تا). روح البیان، بیروت: دار الفکر.
دیاری،­ محمدتقی؛ اسعدی، محمد (۱۳۸۹). «تفسیر به رأی»‌، در: دائرة‌المعارف قرآن کریم، قم: بوستان کتاب، ج۸، ص178-192.
ذهبی، محمد حسین (بی‌تا). التفسیر والمفسرون، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
رجبی، محمود (۱۳۸۵). روش تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
رستم‌نژاد، مهدی (۱۳۹۰). پژوهشی در روایات تفسیری فریقین، قم:‌ مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
رشید رضا، محمد (1990). المنار، بی‌جا: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
رضایی اصفهانی،­ محمدعلی (۱۳۹۶). منطق تفسیر قرآن،­ قم: جامعة المصطفی، چاپ پنجم.
روحی دهکردی، احسان؛ تجری، محمدعلی (۱۳۹۴). «اصطلاح‌شناسی مبانی تفسیر»، در: پژوهش‌های قرآنی، س2۰، ش۴، ص۹۴-۱۱۷.
رومی، فهد بن عبد الرحمن بن‌ سلیمان (۱۴۱۹). بحوث فی أصول التفسیر و مناهجه، ریاض: مکتبة التوبة.
زمخشری، محمود (1407). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.
سبت،­ خالد بن‌ عثمان (۱۴۲۶). مختصر فی قواعد التفسیر،­ بی‌جا: دار ابن القیم.
شاکر، محمدکاظم (۱۳۷۶). روش‌های تأویل قرآن، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
شاکر، محمدکاظم (۱۳۸۹). «جریان‌شناسی تفسیر صوفی‌عرفانی»، در: آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ج1.
شاکر، محمدکاظم (1382). مبانی و روش‌های تفسیری، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
طباطبایی، محمدحسین (۱۴۱۷). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: انتشارات جامعه مدرسین، چاپ پنجم.
طبرسی، فضل‌ بن‌ حسن (۱۳۷۲). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو، چاپ سوم.
طبری، محمد بن‌ جریر (1412). جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.
طوسی، محمد بن ‌حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
طیب‌حسینی، محمود (۱۳۹۲). «جریان‌شناسی تفسیر ادبی‌سنتی»، در: آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ج2.
عسگری، انسیه؛ شاکر، محمدکاظم (۱۳۹۴). «معنایابی و گونه‌شناسی تفسیر تطبیقی»، در: پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، ش۲، ص۹-۲۲.
فخر رازی، محمد بن‌ عمر (1420). مفاتیح الغیب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فیض کاشانی، محسن (۱۴۱۵). الصافی فی تفسیر القرآن، تهران: الصدر.
قرطبی، محمد بن ‌احمد (1372). الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصر خسرو.
قمی مشهدی، محمد بن‌ محمدرضا (۱۳۶۸). کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
قندوزی، سلیمان بن‌ ابراهیم (۱۴۱۶). ینابیع المودة لذوی القربی، بی‌جا: دار الاسوة للطباعة والنشر.
کاشانی، فتح‌الله (۱۳۳۶). منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران: کتاب‌فروشی علمی.
کاشفی، حسین بن‌ علی (۱۳۶۹). مواهب علیه،­ تهران: اقبال.
کریمی‌نیا، مرتضی (۱۳۹۳). «روایات صادقین b در قدیم‌ترین تفاسیر اهل سنت»، در: طبری‌پژوهی: اندیشه‌گزاری طبری، نابغه ایرانی (دفتر یکم)، به کوشش: محمدحسین ساکت، تهران: خانه کتاب.
کریمی‌نیا، مرتضی (۱۳۹۴). «المصابیح فی تفسیر القرآن: گنجی کهن در تاریخ تفسیر شیعه»، در: گلستان قرآن، دوره جدید، ش۲۱۹، ص۱۹-۲۴.
کریمی‌نیا، مرتضی (۱۳۹۵). «طبری و تفاسیر شیعه: برخی روابط تفسیری شیعه و سنی در دوران کهن با تأکید خاص بر التبیان شیخ طوسی»، در: صحیفه مبین، ش۵۹، ص۱۱-۵۰.
کریمی‌نیا، مرتضی (۱۴۳۴). «المصابیح فی تفسیر القرآن: کنز من تراث التفسیر الشیعی»، تراثنا، ش۱۱۳-۱۱۴، ص۵۵-۱۰۰.
کلینی، محمد بن‌ یعقوب (۱۳۶۵). الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
مؤدب،­ رضا (۱۳۸۸). مبانی تفسیر قرآن، قم: دانشگاه قم.
مولوی، محمد؛ شاطری، محمدحسن (۱۳۹۷). «تحولات تفسیر قرآن در مذهب شیعه در عصر صفوی»، در: شیعه‌پژوهی، س۴،­ ش۱۴، ص۱۰۵- ۱۲۷.
ناصحیان،­ علی‌اصغر (۱۳۹۲). «جریان‌شناسی تفسیر فقهی»، ­در: آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ج2.
نجارزادگان، فتح‌الله (1383). تفسیر تطبیقی، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
نجارزادگان، فتح‌الله (۱۳۸۸). بررسی تطبیقی مبانی تفسیر قرآن در دیدگاه فریقین، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تهران: سمت.
نجارزادگان، فتح‌الله (۱۳۸۹). بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت در دیدگاه فریقین، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تهران: سمت.
یوسفیان، حسن؛‌ شریفی، احمدحسین (۱۳۸۳). عقل و وحی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.