معتزله بصره؛ تفاوت‌ها و تمایزها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه مذاهب اسلامی دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

جنبش اعتزال یکی از مهم‌ترین جنبش‌های کلامی است که اوایل قرن دوم هجری در بصره شکل گرفت. حمایت خلفای عباسی همچون مأمون، معتصم و واثق از آن موجب رشد سریع این جریان شد، به گونه‌ای که عده زیادی از مردم عراق، از جمله ساکنان بغداد، به این جنبش گرویدند. پس از شکل‌گیری بغداد در 145 ه.ق. و حضور عباسیان در این شهر معتزله نیز به بغداد روی آوردند. با گذشت زمان، اختلاف‌هایی میان معتزله بغداد و بصره شکل گرفت و معتزله را به دو مکتب بصره و بغداد تقسیم کرد. این دو مدرسه در اصول کلی مشترک بودند، اما در تفسیر و قرائت از آن اصول با هم اختلاف داشتند. میل به تشیع در مدرسه بغداد از جمله مشهورترین وجوه تمایز این دو جریان است. علاوه بر آن، این دو مدرسه در مسائلی چون خلق قرآن، وجوب لطف، قدرت الاهی، وجوب اصلح بر خداوند، ثواب و عقاب، تعذیب اطفال، توبه و عفو الاهی، آجال، شیوه و رویکرد بحث در صفات الاهی، نام‌گذاری اسمی بر خداوند و مواضعی دیگر اختلاف دارند. بررسی برجسته‌ترین موارد اختلافی این دو مکتب موضوع این پژوهش است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Mu'tazilites of Basra and Baghdad: Their Differences

نویسنده [English]

  • Mostafa Soltani
Assistant Peofessor, University of Religions and Denominations
چکیده [English]

Mu'tazila is one of the most important theological movements which began to develop in Basra in the early second century of Hegira; and under the support of the Abbasid caliphs like Ma'mun, Mu'tasam, and Vatheq, it developed so quickly that a large number of Iraqi people, especially the residents of Baghdad joined this school. With the establishment of Baghdad and the presence of Abbasids in this city, the Mu'tazilites also travelled to Baghdad. Later, conflicts happened between the Mu'tazilites of Baghdad and those of Basra, causing Mu'tazila to be divided into two schools of Basra and Baghdad. These two Mu'tazilite schools shared common general principles; but, they differed in their interpretation of these principles. Tendency towards Shiism is the defining characteristic of the Mu'tazila of Baghdad, which distinguished it from the Mu'tazila of Basra. Furthermore, they differed in such issues as the creation of the Quran, necessity of grace, divine power, and necessity of the most suitable, reward and punishment, torture of infants, repentance and divine forgiveness, lifetime, the approaches to divine attributes, naming God, and other aspects. This writing is concerned with an examination of the most important differences between these two schools

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mu'tazila
  • Baghdad
  • Basra
  • creation of the Quran
  • Grace
  • divine attributes

مراجع

قرآن کریم.
ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله (1380). شرح نهج البلاغه، ج1، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن الاثیر، مبارک بن محمد (1408). الکامل فی التاریخ، ج6، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن عبد ربه (2001). العقد الفرید، تحقیق: محمد تونجی، ج3، بیروت: دار صادر.
ابن قیم جوزی، محمد بن ابی بکر (1418). الصواعق المرسله، تحقیق: علی بن محمد الدخیل الله، ج2، عربستان: دار العصمه للنشر و التوزیع.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1964). الفهرست، بیروت: بی‌نا.
ابوزهره، محمد (1996). تاریخ المذاهب الاسلامی، ج1، قاهره: دار الفکر العربی.
اشعری، ابوالحسن (1400). مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج2، تصحیح: هلموت ریتر، مصر: دار النشر فرانز شتاینر.
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل (1362). مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج1، ترجمه: محسن مؤیدی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
اشعری، عبدالله بن ابی خلف (1360). المقالات و الفرق، تصحیح: جواد مشکور، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
امین، احمد (بی‌تا). ضحی الاسلام، ج3، لبنان: دار الکتب العربی.
بغدادی، عبد القاهر (1419). الفرق بین الفرق، تحقیق: محمد محیی الدین عبد الحمید، بیروت: المکتبه المصریه و النشر.
بغدادی، عبد القاهر (بی‌تا). اصول الدین، استانبول، بی‌جا: بی‌نا.
بلاذری (1997). انساب الاشراف، تحقیق: محمود فردوس العظم، ج4، دمشق: دار الیقظه العربیه.
تفتازانی، مسعود بن عمر (1409). شرح‌ المقاصد، ج2، قاهره: الشریف رضی.
جوینی، عطا ملک بن محمد (1950). الارشاد، مصر: بی‌نا.
حموی، یاقوت (1411). معجم البلدان، ج6، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
خیاط، ابوالحسن (1925). الانتصار، مصر: مکتبه الدار العربیه للکتاب.
خیاط، ابوالحسن (بی‌تا). الانتصار و الرد علی ابن راوندی، قاهره: مکتبه الثقافة الدینیه.
ذهبی، محمد بن احمد (بی‌تا). میزان الاعتدال، ج2، بیروت: دار المعرفه.
الراوی، عبد الستار عز الدین (بی‌تا). ثوره العقل، بی‌جا: بی‌نا.
سبکی، عبدالوهاب ابن علی (1906). طبقات الشافعیه الکبری، ج3، قاهره: دار الکتب العربیه.
سزگین، فؤاد (1412). تاریخ التراث العربی، قم: مکتبه آیة الله المرعشی النجفی.
شهرستانی، عبدالکریم (1363). الملل و النحل، ج1، قم: منشورات شریف رضی.
شهرستانی، عبدالکریم (1934). نهایة الاقدام، ج1، آکسفورد.
صبحی، احمد محمود (1405). فی علم الکلام، ج1، بیروت: دار النهضة العربیه.
صبحی، احمد محمود (بی‌تا). نظریه الامامه لدی الشیعه الاثنی عشریه، مصر: دار المعارف.
طبری، محمد بن جریر (1403). تاریخ الامم و الملوک، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
عمرجی، احمد شوقی ابراهیم (1420). المعتزله فی البغداد و اثرهم فی الحیاه السیاسیه و الفکریه، قاهره: مکتبه مدبولی.
قاضی عبدالجبار (1965). شرح الاصول الخمسه، مصر: بی‌نا.
قاضی عبدالجبار (1972). طبقات المعتزله، مصر: بی‌نا.
قاضی عبدالجبار (بی‌تا). المغنی فی ابواب العدل و التوحید، ج5، مصر: الدار المصریه للتألیف و الترجمه.
متز، آدام (1387). الحضاره الاسلامی فی القرن الرابع الهجری، ج1، الطبعة الرابعة، بیروت: دار الکتب العربی.
مراد، سعید (1992). مدرسه البصره الاعتزالیه، قاهره: مکتبه النجلو المصریه.
مفید، محمد بن نعمان (1372). اوائل المقالات، تحقیق: مهدی محقق، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک‌گیل.
مقبلی، صالح بن احمد (1401). العلم الشامخ، دمشق: مکتبه دار البیان.
مقدسی، محمد بن احمد (1909). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، لیدن: مکتبه المثنی.
مقریزی، احمد بن علی (بی‌تا). الخطط، ج4، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
ملطی، عبد الرحمن (1418). التنبیه و الرد علی اهل البدع، قاهره: مکتبه الازهریه للتراث.
موسوی بجنوردی، کاظم (1367). دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج12، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
نیشابوری (1966). دیوان الاصول، مصر: بی‌نا.
یوسف المناعی، عائشه (1412). اصول العقیده بین المعتزله و الشیعه الامامیه، قطر: دار الثقافه.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار