بررسی تطبیقی علم غیب غیرپیامبران در گفتمان کلامی عبدالجبار معتزلی و غزالی اشعری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه شیعه شناسی، دانشگاه ادیان ومذاهب،

چکیده

علم غیب مسئله‌ای کلامی و فرامذهبی است و نقش زیرساختی نسبت به دیگر مباحث کلامی دارد. متفکران اسلامی از جمله متکلمان معتزله واشاعره با توجه به پیشینه قرآنی ـ روایی آن و اهمیت و جایگاه حساسی که در نظام اعتقادات اسلامی دارد، از دیرباز تا کنون با عنایت ویژه و با مبانی و رویکردهای متفاوت بر آن نظر انداخته‌اند. این جستار بر آن است، از رهگذر نمایاندن آرا و اندیشه‌های معرفت‌شناسانه دو چهره شاخص به نمایندگی از دو مکتب کلامی گفته‌شده، قاضی عبدالجبار معتزلی (359ـ415ق) و ابوحامد غزالی اشعری (450ـ505ق) بحث علم غیب غیر انبیا را بررسی کند. بررسی تطبیقی این مسئله از نگاه پیروان این دو مکتب کلامی، علاوه بر بازتاب اندیشه آنان درباره امکان آگاهی غیر انبیا ازغیب و قلمرو آن، اشتراکات مبنایی شیعه با اشاعره وافتراق مبنایی شیعه با معتزله را درباره آموزه علم غیب غیر انبیا از جمله امامان نشان خواهد داد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Knowledge of the Hidden by Non-Prophets in Theological Discourses by ‘Abd al-Jabbār the Mu’tazilite and al-Ghazālī the Ash’arite

نویسنده [English]

  • محمد حسن نادم
استادیار گروه شیعه شناسی، دانشگاه ادیان ومذاهب،
چکیده [English]

Knowledge of the hidden is a theological and meta-religious issue, which lies at the foundation of other theological issues. Muslim intellectuals, including Mu’tazilite and Ash’arite theologians, have for long particularly considered this issue with different principles and approaches, because of its background in the Quran and hadiths, and its significance and crucial place in the system of Islamic beliefs. In this paper, I consider the issue of knowledge of the hidden (‘ilm al-ghayb) by non-prophets in the epistemological views of two prominent figures from the two above-mentioned theological schools: Qāḍī ‘Abd al-Jabbār the Mu’tazilite (359 AH/935-415 AH/1025) and Abū Ḥāmid al-Ghazālī the Ash’arite (450 AH/1055-505 AH/1111). A comparative study of the issue from the views of the followers of these two theological schools will reveal, in addition to their thoughts about the possibility and limits of knowledge of the hidden by non-prophets, fundamental agreements of the Shi’a with Ash’aris and their fundamental disagreement with the Mu’tazila over the doctrine of knowledge of the hidden by non-prophets, including the Imams.

کلیدواژه‌ها [English]

  • knowledge of the hidden
  • Imam
  • theologians
  • Mu’tazila
  • Ash’aris
  • ‘Abd al-Jabbār
  • al-Ghazālī

عنوان مقاله [العربیة]

بحث مُقارن لعلم الغیب عند غیر الأنبیاء فی المباحث الکلامیة لعبد الجبار المعتزلی والغزالی الأشعری

چکیده [العربیة]

علم الغیب قضیة کلامیة وفوق مذهبیة، وذات دور بنیوی بالنسبة الى المباحث الکلامیة الاخرى. المفکرون المسلمون ومنهم متکلمی المعتزلة والأشاعرة أبدوا منذ القِدَم حتى الآن اهتماماً فائقاً بهذا الموضوع انطلاقاً من خلفیته القرآنیة ـ والحدیثیة ومما له من مکانة وموقع حساس فی نظام الاعتقادات الإسلامیة، ووفقاً لتوجهات ورؤى متفاوتة. یرمی هذا البحث الى تبیین علم الغیب عند غیر الأنبیاء من خلال ابراز الآراء والأفکار المعرفیة لعلَمین بارزین یمثّل کل واحد منهما أحد هذین المدرستین الکلامیتین، وهما القاضی عبد الجبار المعتزلی (359 ـ 415 هـ) وأبو حامد الغزالی الأشعری (450ـ505 هـ). البحث المُقارن لهذه المسألة من وجهة نظر اتباع هاتین المدرستین الکلامیتین، یعکس ما لدیهم من رؤى حول امکان اطلاع غیر الأنبیاء على الغیب ومدیات ذلک، ویکشف أیضاً عن أوجه الاشتراک المبدئیة بین الشیعة والأشاعرة، وأوجه الافتراق المبدئیة بین الشیعة والمعتزلة حول قضیة علم الغیب عند غیر الأنبیاء ومنهم الأئمة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • علم الغیب
  • الإمام
  • المتکلمون
  • المعتزلة
  • الأشاعرة
  • عبد الجبار
  • الغزالی

منابع

آقانوری، علی (1384)، «زمینه‌های سیاسی ـ اجتماعی اوج و فرود تفکر اعتزال»، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، ش15.
ابوسعده، مهری حسن (1413)، الاتجاه العقلی فی مشکله المعرفه عند المعتزله، قاهره، دارالفکر العربی، چ۱.
اسدآبادی همدانی، عبدالجبار (1408)، شرح الاصول الخمسه، تعلیق: احمد بن‌الحسین ابی‌الهاشم، [بی‌جا]، مکتبه وهبه، چ۲.
اسدآبادی همدانی، عبدالجبار (بی‌تا)، المغنی فی ابواب التوحید والعدل، تحقیق: محمود محمد قاسم ، [بی‌جا].
البغدادی، عبدالقادر (1419ق)، الفرق بین الفرق، تحقیق: محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، المکتبة العصریة.
سبحانی، محمدتقی (1374ش)، «عقل‌گرایی و نص‌گرایی در کلام اسلامی»، نقد ونظر، ش3 و 4.
سلطانی، حسین (1396)، «منابع معرفت از دیدگاه قاضی عبدالجبار معتزلی»، تحقیقات کلامی، ش16.
شیرازی، صدرالدین محمد بن‌ابراهیم (1981م)، الاسفار الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
شیدانشید، حسینعلی (1383ش)، عقل در اخلاق از نظرگاه غزالی و هیوم، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
حسینی خضرآباد، سیدعلی (1395ش)، جستارهایی در مدرسه بغداد، پژوهشکده کلام اهل بیت.
غزالی، محمد بن‌محمد بن‌محمد (1368)، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، تهران، انتشارات علمی وفرهنگی.
غزالی، محمد بن‌محمد بن‌محمد (1986م)، الرسالة الدّنیه، ضمیمه مجموعه رسائل الامام الغزالی، ج۳.
غزالی، محمد بن‌محمد بن‌محمد (1986م)، مجموعه رسائل الامام الغزالی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
غزالی، محمد بن‌محمد بن‌محمد (1987م)، معارج القدس فی مدارج معرفه النفس، بیروت، دار الکتب العلمیه.
غزالی، محمد بن‌محمد بن‌محمد (1988م)، کیمیای سعادت، دارالکتب العلمیه، بیروت، ضمیمه رسائل.
غزالی، محمد بن‌محمد بن‌محمد (1993م)، المنقذ من الضلال والموصل الی ذی العزه والجلال، دکتر علی بوملحم، بیروت، مکتبه الهلال.
غزالی، محمد بن‌محمد بن‌محمد (489ق)، احیاء علوم الدین، دار احیاء التراث، بیروت ـ سوریه.
شهرستانی، محمد بن‌عبدالکریم (1387ق)، الملل و النحل، تحقیق: محمود سید کیلانی، قاهره، مطبعه مصطفی البابی الجلسی واولاده بمصر.
محمود صبحی، احمد (بی‌تا)، فی علم الکلام دراسة فلسفیة لآراء الفرق الاسلامیة فی اصول الدّین، دار النهضة العربیة.
مفید، محمد بن‌محمد بن‌نعمان (1372)، اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، به اهتمام: دکتر مهدی محقق، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی.
مفید، محمد بن‌محمد بن‌نعمان (1413)، الفصول المختاره، کنگره جهانی شیخ مفید.
 نادم، محمدحسن (1394ش)، «بازنمایی علم غیب در نظام فلسفی حکمت مشاء»، فصلنامه علمی پژوهشی آیین حکمت، دانشگاه باقر العلوم (ع)، ش24.
نادم، محمدحسن (1393ش) «بازنمایی علم غیب از نگاه مکتب فلسفی اشراق»، پژوهش ‌های اعتقادی کلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه، ش16.
نادم، محمدحسن (1395ش) «علم غیب از نگاه عقل و وحی»، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب.
هوشنگی، حسین، سیدعباس ذهبی و فرزانه مصطفی‌پور (1395ش) «کارکرد عقل از منظر قاضی عبدالجبار معتزلی و ابوبکر باقلانی»، تاریخ فلسفه، ش24.