بررسی و نقد دیدگاه سلفیه اعتقادی درباره حقیقت و مجاز با تکیه بر سخنان علمای اهل سنت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه معارف اسلامی، واحد صفادشت، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری مذاهب اسلامی، دانشگاه ادیان ومذاهب، قم، ایران

چکیده

مسئله مجاز در تاریخ مباحث کلامی و تفسیری از مسائل پرچالشی بوده که هر فرقه بر اساس ادله خود، سعی در اثبات یا نفی آن کرده است و منکران مجاز با انکار آن، در مواضعی دچار تشبیه و تجسیم شده‌اند. در این میان سلفیه اعتقادی در شناخت صفات الهی غالباً راه انکار مجاز را پیش گرفته‌اند، چراکه توجیه عقلانی در مجاز را بی‌اعتبار می‌دانند. چنین دیدگاهی موجب شد تا نگارنده به روش کتابخانه‌ای و با استفاده از سخنان علمای اهل سنت و به وسیله مؤلفه مجاز و نقش آن در معناسازیِ صفات الهی، مبانی و اصول سلفیه در صفات مورد را بررسی و نقد و با خلاقیت در استخراج ادله ناپیدای سلفیه در انکار مجاز، اشکال اساسی سلفی‌ها را در سوء فهم آیات و روایات تحلیل کند. بعد از تحلیل و بررسی، ثابت شد که جلوه‌های معناشناسانه مجاز از چنان قوت و قدرتی برخوردارند که نشان می‌دهند این فرایند، بیش از آنکه یک فن ادبی در حوزه ادبیات باشد، یک فرایند معنایی در حوزه زبان است که در ایجاد دائمی مفاهیم بدیع و تغییرات معناساز بسیار دخیل است. همچنین مشخص شد که اشتباه مفهومی اهل ظاهر و سلفی‌ها در نداشتن درک صحیح از مجاز، ناشی از نفهمیدن قدرت نهفته در معنای پنهان واژه‌ها است که وضع اول لفظ نمی‌تواند گویای آن باشد و وضعی جدید با عنوان مجاز می‌تواند آن لفظ را گویا و معنای مقصود را پویا کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Overview and Critique of the View of Theoretical Salafis concerning Literal and Figurative Language with Reliance on Remarks by Sunni Scholars

نویسندگان [English]

  • MORTEZA KIYANPOOR 1
  • Maryam Sharifi 2
1 Assistant professor, Department of Islamic Teachings, Safadasht Branch, Islamic Azad University, Tehran,
2 PhD student, Islamic Denominations, University of Religions and Denominations, Qom, Iran
چکیده [English]

The problem of figurative language has been a challenging issue in the history of theological and exegetical problems. Each sect tries to establish or reject it based on their own argumentations, and those who deny figurative language have in some cases ended up with tashbīh (assimilation of God to creatures) and tajassum (attributing physical features to God). However, theoretical Salafis have opted to deny figurative language in their consideration of divine attributes, because they deem invalid the rational justifications for figurative language. This has led us to deploy a library research method, draw on remarks by Sunni scholars, and appeal to the component of figurative language and its role in making sense of divine attributes, in order to consider and criticize Salafi principles about those attributes, glean implicit arguments by Salafis for the denial of figurative language, and analyze the most fundamental problem with Salafis in their misunderstandings of Quranic verses and hadiths. After these considerations, it turns out that semantic manifestations of figurative language are so powerful that they should be treated as a semantic process in our languages that remarkably contribute to the constant creation of novel concepts and meaning-making changes, rather than a literary technique. Moreover, it turns out that the conceptual error by Salafis and Zahiris in their improper understanding of figurative language arises from their failure to understand the power inherent in implicit meanings of words, which cannot be captured by the primary literal convention of words. A new convention as figurative usage can make the word more suggestive and dynamize the intended meaning.

کلیدواژه‌ها [English]

  • literal language
  • figurative language
  • Salafis
  • Wahhabis
  • Sunnis

عنوان مقاله [العربیة]

بحث ونقد لرأی السلفیة الاعتقادیة فی الحقیقة والمجاز استناداً الى أقوال علماء أهل السُنّة

چکیده [العربیة]

کانت مسألة المجاز فی تاریخ المباحث الکلامیة والتفسیریة من المسائل المثیرة للجدل، حیث حاولت کلّ فرقة الى اثباته أو نفیه استناداً الى أدلّتها. وأما منکرو المجاز فقد وقعوا بسبب انکارهم له ـ فی بعض المواقف ـ فی التشبیه والتجسیم. وفی هذا المضمار غالباً ما انتهجت السلفیة الاعتقادیة طریق انکار المجاز فی معرفة الصفات الإلهیة، وذلک لأنها ترى عدم اعتبار التوجیه العقلانی فی المجاز. مثل هذا الرأی دفع کاتب البحث الى الأخذ بالاسلوب المکتبی، والاستعانة بأقوال علماء أهل السُنّة، والتطرّق الى عناصر المجاز ودورها فی تکوین معنى الصفات الإلهیة، لکی یضع مبادئ واصول السلفیة فی الصفات، على طاولة البحث والنقد، ویستخرج بطریقة ابداعیة عدم کفایة أدلة السلفیة فی انکار المجاز، وتسلیط الضوء على الاشکال الاساسی للسلفیین فی سوء فهم الآیات والروایات. وقد ثبت من بعد التحلیل والبحث أن المعالم الدلالیة للمجاز تتسم بدرجة من القوّة والقدرة التی تکشف عن أن هذه العملیة قبل أن تکون فناً أدبیاً فی حقل الآداب، تمثل عملیة دلالیة فی حقل اللغة، ذات مدخلیة وتأثیر فی فی ایجاد دائم للمفاهیم البدیعة والتغییرات المولدة للمعانی. کما تبیّن أیضاً أن الاشتباه المفهومی لأهل الظاهر والسلفیین فی عدم الاستیعاب الصحیح للمجاز، ناتج عن عدم فهم القوّة الکامنة فی المعنة الخفی للکلمات، حیث أن المعنى الاول الموضوع للألفاظ لا یمکن أن یعبّر عن معانیها، والمعنى الجدید الذی یوضع لها تحت عنوان المجاز یمکن أن یکون معبّراً عن المعنى المقصود.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الحقیقة
  • المجاز
  • السلفیة
  • الوهابیة
  • أهل السُنّة

منابع

ابن‌تیمیه، احمد بن‌عبدالحلیم (1416ق الف)، الایمان، تحقیق: محمدناصرالدین آلبانی، اردن: المکتب الاسلامی.
ابن‌تیمیه، احمد بن‌عبدالحلیم (1416ق ب)، مجموع فتاوی، تحقیق: عبدالرحمن بن‌محمد بن‌قاسم، مدینه: مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف.
ابن‌تیمیه، احمد بن‌عبدالحلیم (بی‌تا)، الرسالة المدنیة فی تحقیق المجاز والحقیقة فی صفات الله مطبوع ضمن الفتوى الحمویة الکبرى، تحقیق: محمد عبدالرزاق حمزة، قاهره: مطبعة المدنی، چاپ ششم.
ابن‌قتیبه، عبدالله بن‌مسلم (1384ش)، مشکل القرآن، ترجمه محمدحسن بحری، بینا تاج، قم: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول.
آمدی، علی بن‌محمد (1402ق)، الإحکام فی اصول الأحکام، تحقیق: عبدالرزاق عفیفی، قم: المکتب الإسلامی، چاپ دوم.
توفیق ابراهیم (1990م)، اثر المجاز فی اتساع العربیة عند ابن‌جنی، موصل: کلیه الاداب ـ جامعه الموصل.
جیزانی، محمد بن‌حسین (1427ق)، معالم أصول الفقه عند أهل السنة والجماعة، بی‌جا: دار ابن‌الجوزی، چاپ پنجم.
حائری طهرانی، محمدحسین (1404 ق)، الفصول الغرویّه، قم: دار احیاء العلوم الإسلامیه.
دوللی، ابن‌عثمان (1361ق)، شرح مختصر المعانی تفتازانی، تهران: وفا، چاپ دوم.
رازی، فخرالدین (1412ق)، المحصول، تحقیق طه جابر علوانی، بیروت: مؤسسه الرساله، چاپ دوم.
زرکشی، محمد بن‌عبدالله (1376ق)، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق: محمد أبوالفضل إبراهیم، بیروت: دار إحیاء الکتب العربیة عیسى البابى الحلبی وشرکائه، چاپ اول.
زرکشی، محمد بن‌عبدالله (1414ق)، البحر المحیط فی أصول الفقه، بی‌جا: دار الکتبی، چاپ اول.
شنقیطی، محمد امین بن‌محمد (بی‌تا)، منع جواز المجاز فی المنزل للتعبد والإعجاز، تحقیق: مطبوعات مجمع الفقه الإسلامی ـ بکر بن‌عبدالله أبوزید، جده: دار عالم الفوائد للنشر والتوزیع.
شوکانی، محمد بن‌علی (1356ق)، ارشاد الفحول، مصر: مطبعه مصطفی البابی حلبی، چاپ اول.
طوفی صرصری، سلیمان بن‌عبدالقوی بن‌عبدالکریم (1407ق)، شرح مختصر الروضة، تحقیق: عبدالله بن‌عبدالمحسن الترکی، دمشق و بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ اول.
عبدالله بن‌عبدالرحمن (بی‌تا). شرح أخصر المختصرات، مصدر الکتاب: دروس صوتیة قام بتفریغها موقع الشبکة الاسلامیة بن‌جبرین، بی‌جا: بی‌نا.
عثیمین، محمد بن‌صالح (1426ق)، الأصول من علم الأصول، ریاض: دار ابن‌الجوزی.
عسقلانی، ابن‌حجر (بی‌تا)، فتح الباری، بیروت: دار المعرفه، چاپ دوم.
غزالی، ابوحامد (1417ق)، المستصفی، تحقیق: محمد عبدالسلام عبدالشافی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
فراهیدی، خلیل بن‌احمد (1409ق)، کتاب العین، تحقیق: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم: دار الهجره، چاپ دوم.
فلمبان، محمدجوهر (1401ق)، المجاز اللغوی و أثره فی إثراء اللغه العربیه، مکه مکرمه: کلیه الشریعه و الدراسات الاسلامیه ـ قسم اللغه العربیه.
قلعه‌چی، محمد رواس (1408ق)، معجم لغه الفقهاء، بیروت: دار النفائس، چاپ دوم.
کامل، عمر عبدالله (2010م)، الانصاف فیما أثیر حوله الخلاف، قاهره: الوابل الصیب، چاپ اول.
مطعنی، عبدالعظیم إبراهیم محمد (1416ق)، المجاز عند الامام ابن‌تیمیة وتلامیذه بین الانکار والاقرار، قاهره: مکتب وهبه، چاپ اول.
مطعنی، عبدالعظیم إبراهیم محمد (بی‌تا)، المجاز فی اللغه و القرآن الکریم بین الاجازه والمنع (عرض و تحلیل و نقد)، قاهره: مکتب وهبه، جلد دوم.
مظفر، محمدرضا (1373ش)، المنطق، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ ششم.
نیشابوری، مسلم بن‌حجاج (بی‌تا)، صحیح مسلم، بیروت: دارالفکر.