ارزیابی مقایسه‌ای ادله و مبانی مذاهب پنج‌گانه فقهی در باب قاعده اهم و مهم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه دانش‌های وابسته به فقه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

2 استادیار گروه مبانی نظری اسلام دانشگاه تهران

3 دانش‌آموخته دکتری مطالعات تطبیقی مذاهب اسلامی

چکیده

قاعده «اهم و مهم» امروزه سیطره خویش را در همه عرصه‌ها نمایان ساخته است. مذاهب پنج‌گانه فقهی بر اساس مبانی و ادله‌‌ای که برای حجیت آن ذکر کرده‌اند، به شیوه‌های مختلف آن را مورد استناد قرار می‌دهند. تمام مذاهب خمسه، در اصل وجود این قاعده و لزوم برگزیدن اهم بر مهم هنگام تزاحم احکام در مقام عمل مشترک‌اند، اما ادله و مبانی شرعی قاعده در آنها متفاوت است؛ یعنی در برخی ادله، همچون کتاب و سنت، مشترک‌اند و در ادله دیگر چون اجماع، عقل، قیاس، استحسان، مصالح مرسله و سد ذرایع اختلاف دارند. در نهایت، با توجه به معنای اصطلاحی «اهم و مهم» که در ادله و مبانی مذکور نمود یافته است، به این نتیجه رسیده‌ایم که این قاعده را عمدتاً باید در تزاحم احکام بررسی کرد. در باب تزاحم نیز توجه به مصالح و مفاسد، ترتب احکام، زمان و مکان از مواردی است که احرازکننده قاعده «اهمیت» شمرده می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Assessment of Evidence and Principles of the Five Jurisprudential Schools concerning the Rule of the More Important and the Less Important

نویسندگان [English]

  • رضا اسفندیاری(اسلامی) 1
  • حسین حجت خواه 2
  • Maryam Khademi 3
1 دانشیار گروه دانش‌های وابسته به فقه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
2 استادیار گروه مبانی نظری اسلام دانشگاه تهران
3 دانش‌آموخته دکتری مطالعات تطبیقی مذاهب اسلامی
چکیده [English]

Today, the rule or principle of “the more important and the less important” (al-ahamm wa-l-muhimm) has shown its dominance in all fields. It has been differently appealed to by the five jurisprudential schools due to the principles and evidence they cite for its validity. All the five schools agree on the core idea of the rule and the necessity of choosing what is more important when there is a conflict in acting upon different rulings. However, they have different evidence and sharia principles to support the rule. That is to say, they share some of their evidence, such as the Quran and the Tradition, and differ over other types of evidence such as consensus (ijmā’), reason, analogy (qīyās), personal discretion (istihān), public interests (al-maṣāliḥ al-mursala), and blocking the means (sadd al-dharā’i’). Given the terminological meaning of “the more important and the less important” as it appears in the above evidence and principles, we conclude that the rule should be considered as concerning conflicts among rulings. And as to such conflicts, what establishes the “importance” is consideration of interests and harms, priorities of the rulings, time, and place.

کلیدواژه‌ها [English]

  • the more important and the less important
  • interests and harms
  • expediency
  • conflict
  • jurisprudential schools

عنوان مقاله [العربیة]

تقییم مقارن لأدلة ومبانی المذاهب الفقهیة الخمسة باب قاعدة الأهم والمهم

چکیده [العربیة]

أظهرت قاعدة «الأهم والمهم» الیوم هیمنتها فی جمیع المجالات.وتستند الیها المذاهب الفقهیة الخمسة بطرائق وأسالیب مختلفة على أساس المبانی والأدلة التی ذکروها لحجیتها. تشترک جمیع المذاهب الخمسة بالقول بأصل وجود هذه القاعدة ولزوم ترجیح الأهم على المهم عند حصول تزاحم بین الأحکام فی مقام العمل. غیر أن الأدلّة والمبانی الشرعیة للقاعدة فیها متفاوتة؛ أی أنها فی بعض الأدلة کالکتاب والسنّة، مشترکة. وفی أدلّة اخرى مثل الاجماع، والعقل، والقیاس، والاستحسان، والمصالح المرسلة، وسدّ الذرائع مختلفة. وفی الختام، وفی ضوء المعنى الاصطلاحی للأهم والمهم، الذی تجسد فی الأدلّة والمبانی المذکورة، توصلنا الى هذه النتیجة وهی أن هذه القاعدة یجب بحثها أساساً عند تزاحم الأحکام. وفی باب التزاحم أیضاً یثعدّ الاهتمام بالمصالح والمفاسد، وترتب الأحکام، والزمان والمکان، من الامور التی تحرز قاعدة «الأهمیّة».

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الأهم والمهم
  • المصالح والمفاسد
  • المصلحة
  • التزاحم
  • المذاهب الفقهیة

منابع

صبحی صالح (1414)، نهج‌البلاغه، قم: منشورات دارالهجره، چ اول.
آمدی، سیف‌الدین ابوالحسن علی‌بن محمد (1404)، الإحکام فی اصول الأحکام،بیروت: دارالکتاب العربی،چ اول.
ابن‌أبی‌جمهور، محمد بن‌زین‌الدین (1405)، عوالی اللئالی العزیزیه فی الأحادیث الدینیه، قم: دار سیدالشهداء للنشر، ‏چ اول.
ابن‌اثیر جزری،‌ مبارک ‌بن‌محمد (1367)، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چ چهارم.
ابن‌نجیم حنفی، زین‌الدین بن‌ابراهیم بن‌محمد (1419)، الاشباه و النظائر،‌ بیروت:‌ دارالکتب العلمیه، چ اول.
ابوزهره، محمد (1369ق)، ابوحنیفه حیاته و عصره آراؤه و فقهه، قاهره: دارالفکر العربی، چ دوم.
اردبیلی، احمد بن‌محمد (1403)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، ‌قم: دفتر انتشارات اسلامی.
انصاری، مرتضی بن‌محمدامین (1415)، کتاب المکاسب، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى‌، چ اول.
انصاری، مرتضی بن‌محمدامین (1416)، فرائد الاصول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ پنجم.
باشا، احمد جودت و دیگران (1305ق)، المجله (مجله الأحکام العدلیه)، استانبول: مطبعه الجوائب، چ سوم.
بخاری، محمد بن‌اسماعیل (1423)، صحیح البخاری، تحقیق عبدالسلام بن محمدعمر علوش، دمشق و بیروت: دار ابن‌کثیر، چ اول.
بزدوی حنفی،‌ علی بن‌محمد (بی‌تا)، اصول البزدوی، نشر الکترونیکی، قم: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی.
ثعالبی، محمد بن‌حسن (1340ق)، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، رباط: مطبعه اداره المعارف.
جمعی از محققان (1389)، فرهنگ‌نامه اصول فقه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چ اول.
جناتی، محمدابراهیم (1370)، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، تهران: انتشارات کیهان، چ اول.
جوهری، اسماعیل ‌بن‌حماد (1404)، صحاح اللغه، بیروت: دارالعلم للملایین، چ اول.
حر عاملی، محمد بن‌حسن بن‌علی (1409)، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم: مؤسسه آل‌البیت(ع)، چ اول.
حسینی شیرازی، سید محمد (1413)، الفقه موسوعه استدلالیه فی الفقه الاسلامی: القواعد الفقهیه، بیروت: مؤسسه الامام الرضا(ع)، چ اول.
حکیم، سید محمدتقی (1418)، الاصول العامه للفقه المقارن، قم: المجمع العالمی لأهل البیت(ع)، چ دوم.
حلی ابن‌ادریس، محمد بن‌منصور بن‌احمد‌ (1410)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى‌، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
حلى، نجم‌الدین جعفر بن‌حسن، معروف به محقق حلی (1408)، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام‌،‌ قم: مؤسسه اسماعیلیان.
حلی، مقداد بن‌عبدالله سیوری، معروف به فاضل مقداد (1403)، نضد القواعد الفقهیه على مذهب الإمامیه‌، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
خراسانی، محمدکاظم (1363)، کفایه الاصول، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه، چ اول.
رفیق العجم (1998)، موسوعة اصول الفقه عند المسلمین، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، چ اول.
زلمی، مصطفی ابراهیم (1387)، خاستگاه‌های اختلاف در فقه مذاهب، ترجمه حسین صابری، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چ دوم.
سبحانی تبریزی، جعفر (1419)، تاریخ الفقه الاسلامی و ادواره، بیروت: دارالأضواء، چ اول.
سرخسی حنفی، احمد بن‌ابی‌سهل (1414)، اصول السرخسی، بیروت: دارالکتب العلمیه، چ اول.
شافعی، امام ابوعبدالله محمد بن‌ادریس (1422)، الاُمّ، قاهره: دارالوفاء.
شافعی، امام ابوعبدالله محمد بن‌ادریس (بی‌تا)، الرساله، بیروت: دارالکتب العلمیه.
صدوق، ابن‌بابویه محمد بن‌علی (1378ق)، عیون اخبار الرضا علیه‌السلام، تهران: نشر جهان.
صفار، فاضل (1429)، فقه المصالح و المفاسد، لبنان: دارالعلوم.
صفار، فاضل (1423)، قاعده لاضرر ادلتها و مواردها، قم: پرهیزکار، چ اول.
طباطبایی، سیدعلی (1391)، منابع اجتهاد، قم: مطبوعات دینی، چ اول.
طبرسی، امین‌الاسلام فضل ‌بن‌حسن (1410)، المؤتلف من المختلف بین ائمة السلف، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه، چ اول.
طبری، محمد بن‌جریر بن‌رستم (1413)، دلائل الامامه، قم:‌ مؤسسه البعثه، چ اول.
طوسی، ابوجعفر محمد بن‌حسن معروف به شیخ طوسی (1387ق)، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه‌، چ سوم.
عزالدین، عبدالعزیز بن‌عبدالسلام (1421)، قواعد الاحکام فی اصلاح الأنام (القواعد الکبری)، دمشق: دارالقلم، چ اول.
علامه حلی، حسن ‌بن‌یوسف ‌بن‌مطهر اسدی (1410)، ارشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، قم:‌ دفتر انتشارات اسلامی، چ اول.
علامه حلی، حسن ‌بن‌یوسف ‌بن‌مطهر اسدی (1414)، تذکره الفقهاء، قم: مؤسسه آل­ البیت(ع)، چ اول.
علیدوست، ابوالقاسم (1390)، فقه و مصلحت، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چ دوم.
غزالی، امام ابوحامد محمد بن‌محمد (1417)، المستصفی من علم الاصول، بیروت: مؤسسه الرساله، چ اول.
فادیغا موسی (1428)، اصول فقه الامام مالک ادلتُه العقلیه، ریاض: دارالتدمریه، چ اول.
قرائتی، محسن (1389)، تفسیر نور، ده جلدی، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، چ چهارم.
قربانی، زین‌العابدین (1378)، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، قم: انصاریان، چ سوم.
کشی، محمد بن‌عمر (1409)، رجال الکشی (اختیار معرفه الرجال)، مشهد: نشر دانشگاه مشهد، چ اول.
کلینی، محمد بن‌یعقوب (1407)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چ چهارم.
مجلسی، محمدباقر بن‌محمدتقى (1403)، بحار الأنوار، بیروت: داراحیاء التراث العربی، چ دوم.
مجلسی، محمدباقر بن‌محمدتقى (1406)، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چ اول.
مجلسی، محمدتقی بن مقصودعلی (1414)، لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه، قم: اسماعیلیان، چ دوم.
مطهری، مرتضی (1377)، مجموعه آثار، تهران: انتشارات صدرا، چ ششم.
مکارم شیرازی، ناصر (1428)، انوار الأصول، قم: مدرسه الامام علی‌بن ابی‌طالب(ع)، چ دوم.
نجفی اصفهانی، محمدتقی بن‌عبدالرحیم (1429)، هدایه المسترشدین فی شرح اصول معالم الدین، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چ دوم.
نجفی، محمدحسن (1404)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام‌، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
نمله حنبلی، عبدالکریم ‌بن‌علی ‌بن‌محمد (1420)، المهذب فی علم اصول الفقه المقارن، ریاض: مکتبة الرشد چ اول.
وزاره الاوقاف و الشئون الاسلامیه (1413)، الموسوعه الفقهیه، کویت: دارالصفوه، چ اول.