بررسی آموزه بداء در اندیشه خواجه طوسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

سلیمان بن‌جریر طبری شیعه را قائل به دو آموزه بداء و تقیه می‏داند و می‏نویسد شیعه با ترویج این آموزه‌ها همواره خود را پیروز نگه داشته است. معنایی که وی از بداء به شیعه نسبت می‏دهد مستلزم انتساب لوازمی چون جهل به خداوند است. خواجه نصیرالدین طوسی (597ـ672ق) در جواب این شبهه به انکار بداء روی می‏آورد. خبر مورد نظر ابن‌جریر را خبر واحد و غیر مفید علم (در اعتقادات) و عمل (در فقه) می‏داند و آن را ناظر به خلافت اسماعیل پس از امام صادق(ع) می‏داند که مطابق آن ــ چون امام رفتاری از اسماعیل را مشاهده کرد که از وی نمی‏پسندید ــ جانشینی خود در امامت را به امام موسی کاظم(ع) سپرد. این پاسخ‏های خواجه در میان امامیه مخالفان و موافقانی جدی دارد. نوشتار حاضر با اتخاذ رویکرد توصیفی -انتقادی بعد از ذکر دیدگاه­های موافقان و مخالفان هر یک از پاسخ­های خواجه طوسی، تلاش می­کند آنها را داوری و سازگار کند و سرانجام نشان خواهد داد که خواجه طوسی در پاسخ‌های خود، معنایی از بداء را منکر شده که امامیه هرگز به آن معتقد نبوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Consideration of the Doctrine of Badā’ in the View of Khwāja Ṭūsī

نویسنده [English]

  • ابراهیم نوئی
استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه شهید بهشتی
چکیده [English]

Sulaymān b. Jarīr al-Ṭabarī holds that Shi’as believed in the two doctrines of badā’ (alteration of the divine will) and taqīyya (dissimulation), writing that the Shi’a kept itself constantly victorious by propagating these two doctrines. The meaning of badā’ he attributes to the Shi’a implies the attribution of ignorance and the like to God. In response to this problem, Khwāja Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī (597 AH/1201- 672 AH/1274) denies badā’ altogether. He believes that the hadith cited by ibn Jarīr is khabar al-wāḥid (hadith transmitted only by one person) which yields no knowledge (in beliefs) and no action (in jurisprudence). The hadith, he says, concerns the succession of Ismā’īl as an Imam after Imam al-Ṣādiq. According to this hadith, when the Imam saw an unpleasant action done by Ismā’īl, he left his succession in Imamate to Imam Mūsā al-Kāẓim. Khwāja’s reply has serious opponents and proponents among the Imāmīyya. In this paper, I adopt a descriptive-critical approach. Having surveyed the views of both proponents and opponents to Khwāja’s replies, I try to adjudicate and reconcile them. I finally show that Khwāja al-Ṭūsī has denied a notion of badā’ that was not maintained by any Imāmī.

کلیدواژه‌ها [English]

  • bada’
  • abrogation (naskh)
  • Khwāja Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī
  • Sulaymān b. Jarīr al-Ṭabarī
  • Ismā’īl b. Ja’far

عنوان مقاله [العربیة]

البداء فی فکر الخواجة الطوسی

چکیده [العربیة]

بیّن سلیمان بن‌ جریر الطبری أن الشیعة یعتقدون بمبدَئَی البداء والتقیّة، وقال فی ذلک إن الشیعة بترویجهم لهذین المبدأین، وضعوا أنفسهم فی موضع المنتصر والمتفوق على الدوام. کان معنى البداء الذی نسبه الى الشیعة یستدعی انتساب صفات مثل صفة الجهل، الى الله. وقد مال الخواجة نصیر الدین الطوسی (597ـ672 هـ)، عند محاولته الردّ على هذه الشبهة، الى انکار البداء. ولهذا فقد اعتبر الخبر الذی قال به ابن ‌جریر، خبر واحدٍ وغیر مفید للعلم (فی الاعتقادات)، ولا للعمل (فی الفقه)، وزعم أن الخبر یشیر الى خلافة اسماعیل من بعد الإمام الصادق (ع)، ــ ومفاده أن الإمام شاهد من اسماعیل عملاً لم یرتضه منه ــ فعدل عن استخلافه وأوکل الإمامة الى موسى الکاظم (ع). هذا الردّ الذی صدر من الخواجة کان له مؤیدون ومعارضون فی أوساط الشیعة الإمامیة. حاول هذا البحث عن طریق انتهاج الاسلوب الوصفی ـ والنقدی، من بعد ذکر آراء المؤیدین والمعارضین لکل واحد من ردود الخواجة الطوسی، اصدار حکمٍ بشأنها والعمل على التوفیق بینها. وبیّن فی الختام أن معنى البداء الذی الذی أنکره الخواجة الطوسی فی ردوده، لم یکن من الامور والمبادئ التی تعتقد بها الإمامیة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • البداء
  • النسخ
  • الخواجة نصیر الدین الطوسی
  • سلیمان بن‌ جریر الطبری
  • اسماعیل بن‌ جعفر (ع)

منابع

ابن‌غضائری، احمد بن‌حسین (1422ق)، الرجال لابن الغضائری، قم: دار الحدیث.
اشعری قمی، سعد بن‌عبدالله (1360ش)، المقالات و الفرق، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
بحرانی، سلیمان بن‌عبدالله (بی‌تا)، انوار الهدی، نسخه خطی1/3145، مرکز احیای میراث اسلامی.
بلاغی، محمدجواد (1428ق)، رسالة البداء، در موسوعة العلامة البلاغی، قم: مرکز العلوم و الثقافة الاسلامیة.
جزایری، نعمت‌الله (1417ق)، نور البراهین، قم: جامعه مدرسین.
خرازی، محسن (1420ق)، بدایة المعارف الالهیة، قم: جامعه مدرسین.
داعی ادریس (1411ق)، زهر المعانی، تحقیق مصطفی غالب، بیروت: الموسسة الجامعیة للدراسات.
دفتری، فرهاد (1386ش)، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
شرف‌الدین، محمدحسین (1996م)، اجوبه مسائل جار الله، نجف.
شعرانی، ابوالحسن (1342ش)، (حاشیه بر) شرح الکافی (الاصول و الروضة) ملاصالح مازندرانی، تهران: المکتبه الاسلامیه.
شهرستانی، محمد بن‌عبدالکریم (1995م)، الملل و النحل، بیروت: دار المعرفة.
صدرالدین شیرازی، محمد بن‌ابراهیم (1383ش)، شرح اصول کافی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
صدوق، محمد بن‌علی (1371ش)، الاعتقادات، قم: کنگره شیخ مفید.
صدوق، محمد بن‌علی (1416ق)، التوحید، قم: جامعه مدرسین.
صدوق، محمد بن‌علی (1359ش)، کمال الدین و تمام النعمة، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
طوسی، محمد بن‌حسن (1417ق)، العدة فی اصول الفقه، قم: نشر علاقبندیان.
طوسی، محمد بن‌حسن (1356ق)، الفهرست، نجف: المکتبة المرتضویة.
طوسی، محمد بن‌حسن (1387ش)، الغیبة، ترجمه مجتبی عزیزی، قم: جمکران.
علم‌الهدی، علی بن‌حسین (1405ق)، رسائل الشریف المرتضی، قم: دار القرآن الکریم.
غالب، مصطفی (1965م)، تاریخ الدعوة الاسماعیلیة، بیروت: دار الاندلس.
فاضل مقداد، مقداد بن‌عبدالله (1380ش)، اللوامع الالهیة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه.
فخر رازی، محمد بن‌عمر (1991م)، المحصل، قاهره: مکتبة دار التراث.
فیض کاشانی، محمد بن‌شاه مرتضی (1406ق)، الوافی، اصفهان: مکتبة الامام امیرالمؤمنین.
فیض کاشانی، محمد بن‌شاه مرتضی (1425ق)، انوار الحکمة، قم: بیدار.
کاشانی، غلامرضا بن‌عبدالعظیم (بی‌تا)، البداء، نسخه خطی1/1439، کتابخانه ملی.
کاشف‌الغطاء، محمدحسین (1330ق)، الدین و الاسلام أو الدعوة الاسلامیة، صیدا: مطبعة العرفان.
کرمانی، احمد بن‌عبدالله (1996م)، المصابیح فی اثبات الامامة، بیروت: دارالامامة.
کلینی، محمد بن‌یعقوب (1407ق)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
کمره‌ای، محمد (1375ش)، ترجمه و شرح اصول کافی، قم: اسوه.
مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
معرفت، محمدهادی (1388ش)، التمهید فی علوم القرآن، قم: موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید.
مفید، محمد بن‌نعمان (1413ق الف)، اوائل المقالات، قم: المؤتمر العالمی.
مفید، محمد بن‌نعمان (1413ق ب)، الفصول المختارة، قم: المؤتمر الاسلامی.
میرداماد (1374ش)، نبراس الضیاء، قم: هجرت.
نجاشی، احمد بن‌علی (1365ش)، رجال النجاشی، قم: جامعه مدرسین.
نصیرالدین طوسی (1405ق)، تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، بیروت: دارالاضواء.
نوبختی، حسن بن‌موسی (2007م)، فرق الشیعة، بیروت: دارالأضواء.
یمنی، جعفر بن‌منصور (1984م)، سرائر و اسرار النطقاء، بیروت: دار الاندلس.