واکاوی شرط استطاعت طریقی با رویکرد تعطیلی حج در صورت عدم تأمین امنیت حجاج از دیدگاه فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم، دانش‌آموخته سطح چهار حوزوی، پژوهشگر پژوهشگاه المصطفی.

2 دانشجوی دکتری رشته مطالعات تطبیقی مذاهب اسلامی دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

وجود امنیت راه سرزمین وحی و انجام مناسک حج یکی از مسائل مهم فقه اسلامی است. نظر به وجوب حج و اهمیت خالی‌نماندن کعبه معظمه از حجاج، حکم وجود یا تأمین استطاعت طریقی به عنوان شرط وجوب حج برای مکلفان، از منظر فقه مذاهب اسلامی چندان روشن نیست؛ از این رو پرسش از ماهیت شرط استطاعت طریقی با رویکرد تعطیلی حج در صورت عدم تأمین امنیت حجاج از دیدگاه فقه مذاهب اسلامی، مسئله­ای است که نیازمند کاویدن تا مرحله پاسخی درخور است. تأمین‌نبودن امنیت حجاج در سرزمین وحی و مسیر منتهی به آن برای امتثال مناسک حج، موجب نبود استطاعت طریقی مکلفان و در نتیجه واجب‌نشدن حج برای او خواهد بود. چنانچه این امر به تعطیلی حج برای عموم مسلمانان منجر شود، بر حاکم اسلامی است که مقدمات انجام مناسک حج را فراهم آورد. این تحقیق با هدف شناخت حدود و ثغور ادله استطاعت طریقی و اثر آن بر تعطیلی حج و در سایه توصیف و تحلیل گزاره­های فقه مذاهب اسلامی با داده‌های کتابخانه‌ای و به شیوه تطبیقی انجام شده است که نتیجه آن، واجب‌نبودن حج در صورت تأمین‌نبودن امنیت در سرزمین وحی و مسیر منتهی به آن است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Consideration of the Condition of Ability [Istiṭā’a] Regarding the Travel Path if Unsafety of Pilgrims Leads to the Cancelation of Hajj from the Viewpoint of the Fiqh of Islamic Sects

نویسندگان [English]

  • Mahdi Dargahi 1
  • Sediqeh Mahdavianpur 2
1 Professor of advanced level in the Islamic Seminary of Qom, level four graduated from Hawza, Researcher in Al-Mustafa University
2 PhD student of Comparative Studies of Islamic Denominations, University of Religions and Denominations
چکیده [English]

The safety of the travel path to the land of revelation, Mecca, for the practices of Hajj is one of the most important issues in fiqh. Considering the obligation of Hajj and the importance of continuing to keep the Ka’ba as a host for throngs of pilgrims, the issue of possessing or providing the ability regarding the travel path as a condition of the obligation of Hajj for those who are obliged to perform it is not yet so clear; thus, the nature of the ability regarding the travel path if unsafety of pilgrims leads to the cancelation of Hajj from the viewpoint of the fiqh of Islamic sects is a question that needs to be answered properly. Unsafety of pilgrims in the land of revelation and their path to it to perform the rituals of Hajj leads to the lack of ability regarding the travel path for those who are obliged to perform Hajj, and consequently, arises the obligation from them. If this results in the cancelation of Hajj for all Muslims, then it is up to the Islamic ruler to make arrangements for the Hajj rituals to be performed. This study, aimed at identifying the limits and conditions of the arguments for the ability regarding the travel path and its effect on the cancelation of Hajj in light of the description and analysis of the propositions of the fiqh of Islamic sects, was done using library data in a comparative manner, the result of which is that Hajj is not obliged if there is unsafety in the land of revelation and the travel path to it.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ability [Istiṭā’a] regarding the travel path
  • Safety of pilgrims
  • Cancelation of Hajj
  • Fiqh of Islamic sects
  • Ability

منابع

قرآن کریم.
نهج البلاغه.
ابن‌اثیر، على بن‌ابى‌الکرم (1385ق)‏، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.
ابن‌اثیر، على بن‌ابى‌الکرم (1399ق)، النهایه فی غریب الحدیث و الآثار، بیروت: دار العلم.
ابن‌جوزی (1412ق‌)، المنتظم، به کوشش: محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌جوزی، سبط (1369 ق‌)، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، به کوشش: الهموندی، بغداد: الدار الوطنیة.
ابن‌عمرانی (1419ق)، الانباء فی تاریخ الخلفاء، به کوشش: السامرائی، قاهره: الآفاق العربیه.
ابن‌تغری بردی، یوسف (1392ق)، النجوم الزاهرة،، به کوشش: شلتوت و دیگران، قاهره: وزارة الثقافة و الارشاد القومی.
ابن‌تیمیه، تقی‌الدین ابوالعباس احمد بن‌عبدالحلیم حرانی (1418ق)، شرح العمده، ریاض: دارالعاصمه.
ابن‌عبدالبر نمری قرطبی، ابی‌عمر یوسف بن‌عبدالله بن‌محمد (1407ق)، الکافی فی فقه اهل المدینه، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن‌عبدالبر، ابی‌عمر یوسف بن‌عبدالبر قرطبی (1387ق)، التمهید لما فی المطأ من المعانی والاسانید، مغرب: وزاره عموم الاوقاف و الشؤون الاسلامیه.
ابن‌فهد، عمر بن‌محمد (1408‌)، اتحاف الوری، به کوشش: عبدالکریم، مکه: جامعة ام‌القری.
ابن‌قدامه، شمس‌الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن‌ابی‌عمر محمد بن‌احمد قدامه (1404ق الف)، شرح الکبیر علی متن المقتع (بهامش المغنی)، بیروت.
ابن‌قدامه، عبدالله بن‌احمدبن قدامه (1404ق ب)، المغنی فی فقه الامام احمد بن‌حنبل شیبانی، بیروت: دارالفکر، چ۱.
ابن‌کثیر (1408ق‌)، البدایة و النهایة، به کوشش علی شیری، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن‌مفلح حنبلی مقدسی، شمس‌الدین ابی عبدالله محمد (1424ق)، الفروع، تحقیق: د. عبدالله ترکی، [بی‌جا]: مؤسسه الرساله.
اعتماد السلطنه، محمدحسن‌خان (1367ش)، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش: رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
الألبانی، محمد ناصرالدین (م 1405ق)، الارواء الغلیل فی تخریج احادیث منار السبیل، [بی‌جا]: المکتبه الاسلامی.
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن (بی‌تا)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم: اسماعیلیان.
آلوسی، سیدمحمود (1415)، روح المعانی فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه.
آملی، میرزا محمدتقی (1380)، مصباح الهدی فی شرح العروه الوثقی، تهران: مؤلف.
بحرانی، آل عصفور، یوسف بن‌احمد بن‌ابراهیم (1405ق)، الحدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
بزاز، محمدامین و محمدرضا آژیر (1382ش)، «حج­گزاری در کشور مغرب»، مجله میقات حج، ش44.
بهوتی، منصور بن‌یونس (1418ق)، کشاف القناع، بیروت: دارالکتب العلمیه.
بیهقی، ابی‌بکر احمد بن‌الحسین بن‌علی (بی‌تا)، سنن البیهقی (السنن الکبری)، [بی‌جا]: دارالفکر.
ترمذی، محمد بن‌عیسی سوره (بی‌تا)، سنن الترمذی، بیروت: دارالفکر.
جعفریان، رسول (1388ـ1387ش)، مقالات تاریخی، قم: دلیل ما. ‌
حائری یزدی، شیخ عبدالکریم (1418ق)، درر الفوائد، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چ۶.‌
حجازی، علیرضا (1387ش)، آهنگ حجاز، قم: فارس الحجاز.
حر عاملی، محمد بن‌حسن (1409م)، تفصیل وسائل الشیعه مسائل الشریعه، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
حصنی، محمد بن‌علی بن‌محمد المعروف بعلاء الدین الحصکفی (1423ق)، الدر المختار شرح تنویر الأبصار و جامع البحار، [بی‌جا]: دارالکتب العلمیه.
حطاب، محمد بن‌محمد بن‌مغربی (1416ق)، مواهب الجلیل شرح مختصر الخلیل، بیروت: دارالکتب العلمیه.
حلی، ابن‌ادریس محمد بن‌منصور بن‌احمد (1410ق‌)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى‏، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
حلی، علامه حسن بن‌یوسف بن‌مطهر اسدی (1420ق)، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، قم: مؤسسه امام صادق(ع).
حلی، محقق نجم‌الدین جعفر بن‌حسن (1407)، المعتبر فی شرح المختصر، قم: مؤسسه سیدالشهداء.
حلی، علامه حسن بن‌یوسف بن‌مطهر اسدی (1414)، تذکره الفقهاء، مشهد: مؤسسه آل البیت.
حلی، علامه حسن بن‌یوسف بن‌مطهر اسدى (1412ق)، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.
خرشی، محمد بن‌عبدالله (بی‌تا)، شرح مختصرخلیل الخرشی، بیروت: دارالفکر للطباعه.
خویی، سیدابوالقاسم موسوی (1416ق)، معتمد العروه الوثقی، قم: منشورات مدرسه دارالعلم لطفی، چ۲.
خویی، سیدابوالقاسم موسوی (1418ق)، موسوعه الامام الخویی، قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی( ره).
داماد افندی، عبدالله بن‌شیخ محمد بن‌سلیمان (بی‌تا)، مجمع الانهر فی شرح ملتقی الابحر، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
درگاهی و دیگران (1393ش)، «تعلیق و تعطیل حج از سوی حاکم اسلامی»، مجله حکومت اسلامی، س۱۹، ش73.
درگاهی، مهدی و رضا عندلیبی (1394ش)، کتاب حج و ولایت فقیه، تهران: نشر مشعر.
درگاهی مهدی و رضا عندلیبی (1393ش)، حکم حکومتی در حج، تهران: نشر مشعر.
دسوقی المالکی، محمد بن‌أحمد بن‌عرفه (بی‌تا)، حاشیه الدسوقی علی الشرح الکبیر، [بی‌جا]: دارالفکر.
دمیاطی البکری، عثمان بن‌محمد (2002م)، اعانه الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین، [بی‌جا]: دارالکتب العلمیه.
ذهبی، محمد بن‌احمد (1410ق‌)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، به کوشش: عمر عبدالسلام، بیروت: دار الکتاب العربی.
راغب اصفهانى، حسین بن‌محمد (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان: الدار الشامیة.
رافعی قزوینی، عبدالکریم بن‌محمد بن‌عبدالکریم ابوالقاسم (1417ق)، العزیز شرح الوجیز المعروف بالشرح الکبیر، بیروت: دارالکتب العلمیه.
رشدانی مرغینانی، ابوالحسن علی بن‌ابی‌بکر بن‌عبدالجلیل (بی‌تا)، الهدایه شرح بدایه المبتدی، [بی‌جا]: مکتبه الاسلامیه.
زیعلی، حافظ جمال‌الدین ابی‌محمد عبدالله بن‌یوسف الحنفی (1357ق)، نصب الرایه لاحادیث الهدایه، مصر: دارالحدیث.
سباعی، احمد (1404ق)، تاریخ مکة، مکة الثقافی: نادی.
سرخسی، شمس‌الدین (1409ق)، المبسوط، بیروت: دارالمعرفه.
سمرقندی، علاء (1414ق)، تحفه الفقهاء، بیروت: دارالکتب العلمیه، چ۲.
سیواسی، کمال‌الدین محمد بن‌عبدالواحد، معروف به ابن‌همام (بی‌تا)، فتح القدیر، [بی‌جا]: دارالفکر.
شربینی شافعی خطیب، محمد بن‌احمد (1415ق)، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، [بی‌جا]: دارالکتب العلمیه.
شیخی‌زاده، عبدالرحمن بن‌محمد بن‌سلیمان (بی‌تا)، مجمع الانهر فی شرح ملتقی الابحر، [بی‌جا]: داراحیاء التراث العربی.
صدوق، محمد بن‌على بن‌بابویه‌ (1385ش) علل الشرائع، قم: کتاب‌فروشی داوری.
صدوق، محمد بن‌على بن‌بابویه (1413)، من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه.
طباطبایی قمی، سیدحسن (1415ق)، کتاب الحج، قم: مطبعه باقری.
طبری، ابوجعفر محمد بن‌جریر (1412)، جامع البیان فی تفسیرالقرآن للطبری (تفسیر طبری)، بیروت: دارالمعرفه.
طبرى، ابوجعفر، محمد بن‌جریر (1387ق‌)، تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، بیروت: دارالتراث.
طحاوی حنفی، احمد بن‌محمد بن‌اسماعیل (1318ق)، حاشیه علی مراقی الفلاح شرح نور الإیضاح، مصر: المطبعه الکبری الأمیریه ببولاق.
طوسی، محمد بن‌حسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
طوسى، ابوجعفر، محمد بن‌حسن (1387ق)، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
طوسى، ابوجعفر، محمد بن‌حسن (1400ق)، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، بیروت: دارالکتاب العربی‌.
طوسى، ابوجعفر محمد بن‌حسن (1407ق)، تهذیب الأحکام، تهران: دار الکتب الإسلامیة‌.
طیب، محمد بن‌عمر (1419ق)، تاریخ الشحر و اخبار القرن العاشر، به کوشش: الحبشی، مصر: نشر الارشاد‌.
علیش، محمد بن‌احمد بن‌محمد (1409ق)، منع الجلیل شرح مختصر خلیل، بیروت: دارالفکر.
عمرانی شافعی، ابی‌الحسن یحیی بن‌ابی‌الخیر (بی‌تا)، البیان فی مذهب الامام الشافعی، [بی‌جا]: دارالمنهاج.
الفأسی، محمد (1421ق)، شفاء الغرام، به کوشش: گروهی از علما، بیروت: دار الکتب العلمیة.
فراهیدى، خلیل بن‌احمد (1410)، کتاب العین، قم: نشر هجرت.
قاضی عسکر، سیدعلی (1388ش)، ابوطالب یزدی شهید مروه، تهران: مشعر.
قاضی عسگر، سیدعلی (1379ش)، «مظلومیت پیروان علی بن ابیطالب(ع) در کنار خانه خدا»، مجله میقات حج، ش34.
القرافی، شهاب‌الدین احمد بن‌ادریس (1994م)، الذخیره، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
قمی روحانی، سیدمحمد حسینی (1419ق)، المرتقی الی الفقۀ الأرقی (کتاب الحج)، تهران: مؤسسه الجلیل للتحقیقات الثقافیه (دارالجلی).
القمی، میرزا ابوالقاسم (1413ق)، جامع الشتات، به کوشش: رضوی، تهران: مؤسسه کیهان‌.
 کاسانی، ابی‌بکر (1409ق)، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، [بی‌جا]: المکتبه الحبییه.
کاظمی، فاضل جواد بن‌سعد اسدی (بی‌تا)، مسالک الافهام الی آیات الاحکام، [بی‌جا]: [بی‌نا].
کلینی، محمد بن‌یعقوب بن‌اسحاق (1407ق)، الکافی، مصحح: علی‌اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مجلسی، محمدباقر بن‌محمدتقی (1403ق)، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمۀ الاطهار، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
محقق، علی (1379 ش)، اسناد و روابط ایران و عربستان سعودی 1357ـ1304ش، تهران: وزارت امور خارجه.
مرداوی حنبلی، علاء‌الدین ابی‌الحسین علی بن‌سلیمان (1406ق)، الانصاف فی معرفه الراحج من الخلاف علی مذهب الامام المبجل احمد بن‌حنبل، [بی‌جا]: داراحیاء التراث العربی.
مسعودی، ابوالحسن علی بن‌الحسین (1409ق)، مروج الذهب و معادن الجواهر، به کوشش: اسعد داغر، قم: دارالهجرة.‌
مقدس اردبیلی، احمد بن‌محمد (1403ق)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، قم: جماعه المدرسین بقم، مؤسسه النشر الاسلامی.
مؤمن، محمد (1425ق‌)، الولایة الالهیة الاسلامیة أو الحکومة الإسلامیة، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
نجفى، محمدحسن (1404ق): واهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
نراقی، مولی احمد بن‌محمد مهدی (1415ق)، مستند الشیعه فی احکام الشریع، قم: مؤسسه ال البیت.
نووی، محیی‌الدین یحیی بن‌شرف (1996م)، المجموع شرح المهذب، [بی‌جا]: دارالفکر.
هدایتی، محمدعلی (1343ش)، خاطرات سفر مکه، تهران: مؤلف.
هیتمی، سعدی نصاری، احمد بن‌محمد بن‌علی بن‌حجر (1420ق)، المنهاج القویم، [بی‌جا]: دارالکتب العلمیه.