خردستایی و خردگریزی در حدیقه الحقیقه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه ادبیات و علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن

2 دانشجوی دکتری ادبیات دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن

چکیده

خردگرایی به مثابه مؤلفه­ای بنیادین و کارمایه­ای اساسی، همواره جزئی ثابت در شعر و هنر ایرانی بوده است؛ چه تعالی اجتماعی و تکامل تمدن، متوقف بر خردورزی و بهره‌مندی از این عنصر در جهان­بینی است. اگرچه سنت غالب سبک خراسانی، «طبیعت­گرایی» بوده است، با این همه شاعران این سبک فکری، به خردگرایی نیز بی‌توجه نبوده‌اند و مضامین مرتبط با خرد در میان اشعار این دسته به‌خوبی هویداست. هدف از این نوشتار بررسی جایگاه این عنصر در شعر سنایی و عمدتاً در حدیقه الحقیقه است. بررسی محتوای حدیقه الحقیقه حکایت از بسامد بالای مضامین و مفاهیم مرتبط با خرد و خردگرایی نزد شاعر آن دارد، به طوری ­که تکرار 13 بار واژه «عقل»، 3 بار واژه «خرد» و ترکیبات آن، 9 بار «عقل کلی» و 1 بار «اللباب» در 22 بیت فصل اول منظومه حدیقه الحقیقه نشان از رویکرد عقلایی و خردمندانه سنایی در کتاب دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Rationalism and Irrationalism in Ḥadīqat al-Ḥaqīqa

نویسندگان [English]

  • Fatemeh Emami 1
  • shahin Ujaq Alizadeh 1
  • Sedigheh Sanaee 2
1 Assistant Professor, Department of Literature and Human Sciences, Islamic Azad University, Roodehen Branch
2 Islamic Azad University, Roudhen Branch, Department of Literature and Human Sciences
چکیده [English]

Rationalism as a fundamental component and core material has always been an element of Iranian poetry and art, since social excellence and perfection of civilization depend on rationality and deployment of this element in the worldview. Although "naturalism" has been the dominant tradition of the Khorasani style, however, the poets of this style have not ignored rationalism, and wisdom-related themes in the poems of this category are evident. The purpose of this article is to investigate the position of this element in Sanā'ī's poems and mainly in Ḥadīqat al-Ḥaqīqa. Examination of the content of Ḥadīqat al-Ḥaqīqa indicates high frequency of the themes and concepts related to wisdom and rationality to this poet, just as the fact that the word ’aql (intellect) was repeated 13 times, khirad (wisdom) and its cognates were repeated 3 times, ‘aql kullī (universal intellect) was repeated 9 times and al-Lubāb occurred once in 22 verses of the first chapter of the poetry collection of Ḥadīqat al-Ḥaqīqa illustrates Sanā'ī's rational and wise approach in the book.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sanā'ī
  • Rationalism
  • Irrationalism
  • Ḥadīqat al-Ḥaqīqa
  • Mystical journey

منابع

ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1380)، دفتر عقل و آیت عشق، تهران: انتشارات طرح نو.
ابوترابی، خدیجه (1395)، «تجربه عرفانی در اشعار سنایی غزنوی»، مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، دوره دوم، ش2/1.
پارسانسب، محمد (1388)، «از عقل ناصر خسرو تا عقل سنایی»، نثرپژوهی ادب فارسی (ادب و زبان)، دوره جدید، ش26 (پیاپی 23).
جعفریان، رسول (1387)، تاریخ تشیع در ایران، تهران: انتشارات علم، چاپ دوم.
جوکار، نجف، شیرین رزمجو بختیاری و الهام خلیلی جهرمی (1394)، «بررسی تطبیقی سیرالعباد سنایی و مصیبت‌نامه عطار»، مجله شعرپژوهی (بوستان ادب)، س۷، ش۱، پیاپی ۲۳.
حسنی کلهری، شهلا (1395)، «بررسی عقل از دیدگاه سنایی غزنوی بر اساس مثنوی حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه»، سومین کنگره بین‌المللی پژوهش‌های کاربردی علوم انسانی اسلامی، گرگان.
حلبی، علی­اصغر (1393)، گزیده حدیقه الحقیقه، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
حیاتی، وحید و سیدابوالقاسم حسینی ژرفا (1397)، «مطالعه دیدگاه دکتر شفیعی کدکنی درباره تحوّل روحی سنایی و نقد رویکرد تاریخی و دفعی در خصوص تحوّل سنایی»، مقاله4، دوره­ 1395، ش۶، پاییز 1395.
خرمشاهی، بهاء‌الدین (1373)، حافظ‌نامه: شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی، و ابیات دشوار حافظ، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ 19.
دهقان، علی و مریم امینی (1390)، «بررسی تطبیقی عرفان سنایی و جان دان»، فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی، شماره (20).
راعی صدقیانی، مسعود (1384)، «عقل از نظرگاه مولوی»، ماهنامه حافظ، ش22.
رزاق‌پور، مرتضی، رضا صادقی شهپر، و اکرم مصفا (1393)، «بررسی و تحلیل تصویر‌پردازی از عقل در اشعار سنایی»، زیبایی‌شناسی ادبی، شماره (22).
زرقانی، سیدمهدی (1378)، «انسان در شعر سنایی غزنوی»، کیهان فرهنگی، ش161.
زرقانی، سیدمهدی (1378)، افق‌های شعر و اندیشه سنایی، تهران: نشر روزگار.
زرقانی، مهدی، (1381) زلف عالم‌سوز: نقد و تحلیل و گزیده اشعار سنایی غزنوی، تهران: انتشارات روزگار.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1356)، ارزش میراث صوفیه، تهران: انتشارات امیرکبیر، چ۴.
سعیدی، حسن و سمانه فیضی (1395)، «بررسی و نقش عقل در شناخت خداوند در اندیشه سنایی»، فصلنامه فلسفه و کلام اسلامی آینه معرفت، ش46.
سنایی، مجدود بن‌آدم (1381)،‌ دیوان حکیم سنائی غزنوی بر اساس معتبرترین نسخه‌ها،‌ گردآورنده: پرویز بابایی و بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: ‌نشر آزادمهر، چ۱.
سنایی، مجدود بن‌آدم (بی‌تا)، مکاتیب سنایی، به کوشش: احمد نذیر، هند: دانشگاه علیگره.
«سنایی و نفی اندیشه‌ورزی در مورد خداوند»، خبرگزاری کتاب ایران: (IBNA) Accessed December 29 2017.
شفیعی کَدْکَنی، محمدرضا (1395)، تازیانه­های سلوک: نقد و تحلیل چند قصیده از حکیم سنایی، تهران: آگاه.
صفا، ذبیح‌اللّه (۱۳۸۱)،تاریخ ادبیات ایران (جلد اول)، تهران: انتشارات ققنوس، چ۲۰.
عباسی‌، عبداللطیف بن‌عبدالله (1387)، لطایف الحدایق (شرح عبداللطیف عباسی بر حدیقه سنایی)، تصحیح و تعلیق: محمدرضا یوسفی و محسن محمدی، قم: آیین احمد.
فتوحی، محمود و علی‌اصغر محمدخانی (1385)، شوریده‌ای در غزنه: اندیشه‌ها و آثار حکیم سنایی، تهران: انتشارات سخن.
کاکه رش، فرهاد (1388)، «تأثیر اندیشه­های کلامی غزالی بر آرای سنایی»، فصلنامهادبیاتعرفانیواسطوره‌شناختی، س5، ش14.
محمدخانی، علی‌اصغر فتوحی (1395)، «سنایی، مجدود بن‌آدم»، قم: مؤسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان.
محمودی، مریم (1390)، «جایگاه عقل در تفکر عرفانی سنایی»، عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)، شماره (28).
مدرس رضوی، محمدتقی (1387)، حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، مجدود بن‌آدم سنایی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مدرس، محمدعلی (1369)، ریحانة الأدب فی تراجم المعروفین بالکنیة أو اللقب، تهران: انتشارات خیام.
مطهری، مرتضی (۱۳۷۹)، مجموعه آثار شهید مطهری، ج۸: درس‌های الهیات شفا، تهران: نشر صدرا، چ۳.
ملکشاهی، حسن (بی‌تا)، ترجمه و شرح اشارت و تنبیهات بوعلی سینا، تهران: نشر سروش، 1363، چ۱.