جایگاه و نقش موعودگرایی در فرقه جناحیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه معارف، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران

2 دانش‌آموخته دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه پیام نور، قشم، ایران

3 استادیار گروه الاهیات، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران

چکیده

زمینه‌های اجتماعی، تاریخی و اقتصادی اسلام در عصر اموی (41-132 ه.ق.) و اوایل دوره اول عباسی (132-232 ه.ق.)، جهان اسلام را با جنبش‌ها مواجه کرد که خصلت موعودگرایانه و مهدوی ویژگی مشترک‌شان بود. جنبش‌های مهدوی‌گرایانه با توجه به موقعیت مذهبی، سیاسی و اجتماعی، از مبانی نظری متفاوتی در باب موعودگرایی همچون فرزند پیامبر k و از نسل فاطمه h بودن، شعار «الرضا من آل محمد»، مقام «بابیت» امام زمان j و ... پیروی کرده‌اند. حرکت جناحیه، که مهم‌ترین جریان بعد از فوت عبدالله بن معاویة بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب است (130 ه.ق.)، متأثر از همین انگیزه بود که البته این قیام در تاریخ تقریباً به فراموشی سپرده شده است، زیرا اولاً جنبش گسترده عباسیان آن را تحت‌الشعاع خود قرار داد و ثانیاً خود عبدالله بن معاویه شخصیتی است که در منابع متهم به غلو، اباحی‌گری و تندخویی بوده و به صورت جدی به او پرداخته نشده است. این مقاله با رویکرد توصیفی‌تحلیلی و با مطرح‌کردن این پرسش که اندیشه موعودگرایی از نظر تاریخی چه تأثیری بر جنبش جناحیه داشته، به ابعاد مختلف این جنبش پرداخته است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که تأثیر انگیزه موعودگرایی در مرحله اول قیام چندان مؤثر نبوده، اما در مرحله دوم قیام و بعد از مرگ رهبر آن، ابومسلم خراسانی، در زندان هرات (130 ه.ق.) نمود عینی پیدا کرده و خود را در سه جریان «عبدالله همان مهدی»، «عبدالله واسطه بین منجی آخرالزمان» و «عبدالله واسطه نفر هاشمی» نشان داده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Position and Role of Mahdism in the Jenahiyyah Sect

نویسندگان [English]

  • Shahram Rahnama 1
  • Masoud bahramian 2
  • mehrdad amiri 3
1 Assistant Professor, Department of Islamic Teachings, Lorestan University, Lorestan, Iran
2 PhD Student in Islamic History, Payame Noor University, Gheshm, Iran
3 Assistant Professor, Department of Theology, Lorestan University, Lorestan, Iran
چکیده [English]

The social, historical and economic contexts of Islam in the Umayyad era (41-132 AH) and the early first Abbasid period (132-232 AH) confronted the Islamic world with movements in which the belief in Mahdism was a common feature. Mahdist movements, based on their religious, political and social status, had different theoretical foundations concerning the savior, such as being the son of the Prophet (S), being a descendant of Fatima (SA), bearing the slogan "Al-Reza men Al Mohammad" (The Chosen from the Family of Mohammad (S)), having the position of representative etc. Jenahiyyah, which was the most important current after the death of Abdollah ibn Moawiyah ibn Abdollah ibn Jafar ibn Abi Talib (130 AH), was influenced by this motive. However, their uprising has been almost forgotten in history, because, firstly, it was overshadowed by the massive Abbasid movement, and secondly, Abdollah ibn Moawiyah is a figure who has not been taken seriously in the sources and has been accused of exaggeration, antinomian and harshness. Taking a descriptive-analytical approach and raising a question about the historical impact of the thought of Mahdism on the Jenahiyyah movement, this article deals with the various dimensions of this movement. The results show that the motive of Mahdism did not have much effect on the first stage of the uprising, but in its second stage and after the death of its leader, Abu Moslem Khorasani, the motive appeared objectively in Herat prison (130 AH) and manifested itself in the three currents of "Abdollah is the same as Mahdi", "Abdollah is the liaison of the savior of the apocalypse" and "Abdollah is the liaison of a Hashemi person".

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mahdism
  • Abu Hashem Muhammad ibn Hanafiyah
  • Abdollah ibn Moawiyah
  • Jenahiyyah
قرآن کریم.
ابن اثیر، عز الدین علی (1371). الکامل فی التاریخ، ترجمه: ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران: مؤسسه مطبوعاتی علمی.
ابن حنبل شیبانی، أحمد بن محمد (1421). مسند أحمد بن حنبل، تحقیق: شعیب الأرنؤوط والآخرون، بیروت: مؤسسة الرسالة، الطبعة الاولی، ج2.
ابن خلدون، عبد الرحمن (1383). العبر، بیروت: دار الکتب اللبنانی، دار الکتب المصری.
ابن خلدون، عبد الرحمن (1420). المقدمة، بیروت: دار الکتب اللبنانی.
ابن قتیبه دینوری، عبد الله بن مسلم (1964). الامامة والسیاسة، بیروت: دار الاضواء.
ابن ماجة القزوینی، أبو عبد الله محمد بن یزید (1368). سنن ابن ماجة، تحقیق: بشار عواد، بیروت: دار الجیل.
ابن‌جوزی (1418). المنتظم فی التاریخ، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین (1408). مقاتل الطالبیین، شرح و تحقیق: السید احمد صقر، بیروت: منشورات الاعلمی للمطبوعات.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین (بی‌تا). الاغانی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
اشعری القمی، سعد بن عبدالله ابی خلف (1360). المقالات والفرق، ترجمه: محمدجواد مشکور، تهران: علمی و فرهنگی.
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل (1400). مقالات الاسلامیین واختلاف المصلّین، بی‌جا: الاسلامیة.
اکبر، ناشیء (بی‌تا). اصول النحل، تحقیق: یوسف فان اس، بیروت: دار النشر.
برادران، رضا؛ الهامی، علی؛ گل‌پرور، محمدصادق (1395). «بررسی تحلیل رویکردهای امویان به مسئله مهدویت»، در: پژوهش‌نامه تاریخ اسلام، ش24، ص5-25.
بغدادی، عبد القادر بن طاهر (1417). الفرق بین الفرق، بیروت: مکتبة العصریة.
بلاذری، احمد بن یحیی (1922). فتوح البلدان، بیروت: دار الکتب العلمیة.
بهرامی، روح‌الله (1394). کیسانیه: جریان‌های فکری و تکاپوهای سیاسی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
بهشتی، محمد (1361). ادیان و مهدویت یا بررسی شخصیت جهانی مهدی موعود، تهران: چاپ‌خانه بهمن، چاپ هفتم.
پاک، محمدرضا (1385). «مهدویت در غرب اسلامی»، در: تاریخ اسلام، ش27، ص127-158.
پورداود، ابراهیم (1374). رسالهٔ سوشیانش، تهران: فروهر، چاپ دوم.
حمیری، نشوان بن سعید (1972). الحور العین، تحقیق: کمال مصطفی، تهران: بی‌نا.
دائرة‌المعارف تشیع (مؤلف) (1373). تشیع: سیری در فرهنگ و تاریخ تشیع، تهران: نشر شهید سعید محبی. 
شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم (1335). الملل والنحل، ترجمه: افضل‌الدین صدر ترکه اصفهانی، بی‌جا: چاپ‌خانه علمی.
صابری، حسین (1384). تاریخ فرق اسلامی (2): فرق شیعی و فرقه‌های منسوب به شیعه، تهران: سمت.
صنهاجی (البیذق)، ابی بکر بن علی (1980). اخبار المهدی، تحقیق: بروفنسال، پاریس.
طبرسی نوری، حاج میرزاحسین (1375). نجم الثاقب، قم: مسجد مقدس جمکران.
طبری، محمد بن جریر (1407). تاریخ الامم والرّسل والملوک، بیروت: دار الکتب العلمیة.
طوسی، ابی جعفر محمد بن الحسن بن علی (1382). رجال الکشی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
علی‌خانی، اسماعیل (1389). «جریان‌شناسی جنبش‌های مهدوی»، در: معرفت کلامی، س1، ش3، ص173-205.
فاسی، علی‌ بن‌ ابی زرع (1339). الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار الملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس، به کوشش: عبدالوهاب بن منصور، راباط: المکتبة الملکیة.
قاضی، وداد (1974). الکیسانیة فی التاریخ والادب، بیروت: دار الثقافة.
کهن، ابراهام؛ صدری‌پور، امیرحسین؛ حی، یهودا (1382). گنجینه‌ای از تلمود، ترجمه از متن انگلیسی: امیرفریدون گرگانی، ترجمه و تطبیق با متون عبری: یهوشوع نتن ‌الی، تهران: اساطیر.
مجلسی، محمدباقر (1380). رجعت، مقدمه و تصحیح: ابوذر بیدار، تهران: رسالت قلم.
مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین (1373). مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی وفرهنگی، چاپ پنجم.
ملایی توانی، علی‌رضا (1391). درآمدی بر روش پژوهش در تاریخ، تهران: نی.
الناصری، احمد بن‌ خالد (1315). الاستقصاء لاخبار الدول المغرب الاقصی، بی‌نا.
النجاشی، ابی العباس احمد بن علی (1408). رجال النجاشی، تحقیق: محمد جواد النائینی، بیروت: دار الاضواء.
نوبختی، حسن بن موسی (1381). فرق الشیعة، ترجمه: محمدجواد مشکور، تهران: علمی و فرهنگی.