رویکرد کلامی علامه مجلسی؛ اخباری‌گری یا اخبارگرایی؟

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فلسفه دید، دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

روش اندیشه کلامی علامه محمدباقر مجلسی از جهت انحصار منبع معرفت کلامی در روایات به روش اخباریان نزدیک است. اما آیا می‌توان او را همچون محمدامین استرآبادی و ابن ابی‌الجمهور احسایی متکلم اخباری به شمار آورد؟ لازمه پاسخ به این پرسش بررسی نقش عقل در آثار اوست. عقل به منزلة ابزار معرفت در اندیشه مجلسی حضور چشم‌گیری دارد. وی هم در مرحلة تحقیق حدیث از عقل استفاده صوری می‌کند و هم در شرح و کشف معنای حدیث از عقل بهرة روشی می‌برد. این در حالی است که کلام اخباری حتی در سطح ابزار کسب معرفت یا فرآیند تولید علم دینی به عقل بهای چندانی نمی‌دهد. کلام علامه مجلسی از این جهت شباهت ویژه‌ای با کلام شیخ صدوق دارد. او کلام روایی مدرسه قم در قرن سوم و چهارم را در قرن یازدهم در مدرسه اصفهان احیا کرده است و بیش از آنکه متکلمی اخباری باشد متکلمی روایی یا بنا به نام‌گذاری این مقاله متکلمی اخبارگرا است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Allamah Majlesi's Approach to Kalam

نویسنده [English]

  • Naeme Pourmohammadi
Assistant Professor of Philosophy of Religion university of Religions and Denominations
چکیده [English]

Theological way of thinking of Allamah Majlesi is close to that of Akhbarites because he knows Hadiths (Traditions) as the only source for theological knowledge. But can we consider him as an Akhbarite theologian as we do Muhammad Amin al-Astarabadi and Ibn Abi Jumhur al-ahsai? To answer this question, it is required to reflect on the position of reason in his thinking. He considers reason as the instrument for religious knowledge; He checks Hadiths in their documentary and also tries to present a rational interpretation of them. But as we know, Akhbarites do not give importance to reason even as an instrument for religious knowledge. So, He has an importance separation from them. In this respect, we can say that Majlsi’s way of religious thinking is much closer to the way of Saduq’s theology than to the way of Akbarites. He revives in Isfahan at eleventh century the traditional way of religious knowledge which is adopted by Saduq in Qom school in third and fourth century.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mohammad Bagher Majlesi
  • Akhbarites
  • reason
  • Tradition
  • Saduq
  • Hadith
قرآن کریم.
آقانوری،علی (1387). عارفان مسلمان و شریعت اسلام، چاپ اول، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
ابن ابی‌الحدید،عبد الحمید ابن هبة الله (1387). شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی (1357). المنتظم فی تواریخ الملوک و الأمم، حیدرآباد.
ابن‌بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (1404). عیون اخبار الرضا (ع)، مقدمه و پاورقی: حسین اعلمی، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
ابن‌تیمیه (1401). مجموع فتاوی شیخ الاسلام احمد بن تیمیه، جمع و ترتیب: عبدالرحمن ‌بن محمد بن قاسم، رباط: مکتبة المعارف.
ابن‌جوزی،عبدالرحمن ‌بن علی (1407). تلبیس ابلیس، تحقیق: سید الجمیلی، بیروت: دار الکتب العربی.
ـــــــــ (1986). القصاص و المذکرین، تحقیق: مارلین سوارتز، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن‌حجر عسقلانی،شهاب الدین احمد بن علی (1331). لسان المیزان، چاپ اول، حیدرآباد دکن، بی‌نا.
ابن‌عربی،محیی‌الدین (1418). الفتوحات المکیة فی معرفة الاسرار المالکیة و الملکیة، الطبعة الاولی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
اصفهانی، حافظ ابونعیم احمد بن عبدالله (1407/1987). حلیة الاولیاء، بیروت: دار الکتب العربی.
افلاکی،شمس الدین احمد (1955-1959). مناقب العارفین، تصحیح: تحسین یازیجی، آنقره.
انصاری (ابن دباغ)، عبد الرحمن بن محمد (1378). عشق اصطرلاب اسرار خداست (مشارق انوار القلوب و مفاتیح اسرار الغیوب)، تحقیق: هلموت ریتر، ترجمه: قاسم انصاری، تهران: کتاب‌خانه طهوری.
باخرزی،یحیی (1358). اوراد الاحباب و فصوص الآداب، تصحیح: ایرج افشار، تهران: فرهنگ ایران زمین.
برقعی،ابوالفضل (1375). حقیقة العرفان (التفتیش)، مشهد: کتاب‌فروشی اسلام.
بقلی شیرازی،روزبهان (1366). عبهر العاشقین، تصحیح: هنری کربن و محمد معین، تهران: منوچهری.
بقلی،روزبهان ابن ابی‌نصر (1381). رسالة القدس، تصحیح: جواد نوربخش، تهران: یلدا قلم.
ـــــــــ (1360/1981). شرح شطحیات، تصحیح و مقدمه: هانری کربن، تهران: کتاب‌خانه طهوری و انجمن ایران‌شناسی فرانسه.
بلخی،مولانا جلال‌الدین محمد (1358). فیه ما فیه، تصحیح: بدیع‌الزمان فروزان‌فر، چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
پورجوادی،نصرالله (1358). سلطان طریقت، تهران: آگاه.
ـــــــــ (1381). «مجالس احمد غزالی با حضور یوسف صوفی» در: معارف، دوره دوازدهم، ش1، ص3-20.
جامی،نور الدین عبد الرحمن (1375). نفحات الانس من حضرات القدس، تصحیح و مقدمه: مهدی حیدری، تهران: اعلمی.
جزیری،عبدالرحمن (1406). الفقه علی المذاهب الاربعة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
جناتی، محمدابراهیم (1375). «هنر و زیبایی از نگاه مبانی فقه اجتهادی»، در: کیهان اندیشه، ش68، ص135-165.
حلاج، حسین بن منصور (1913). طواسین، تحقیق و توضیح: لویی ماسینیون، پاریس: بی‌نا.
ذهبی،شمس الدین (1960-1966). العبر فی خبر من غبر، تحقیق: صلاح الدین المنجد، کویت.
راوندی،محمد بن علی بن سلیمان (1364). راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق، تصحیح: محمد اقبال و مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
رودگر،محمد (1390). عرفان جمالی در اندیشه‌های احمد غزالی، چاپ اول، قم: نشر ادیان.
زحیلی، وهبه (1385). الفقه الاسلامی و ادلته، تهران: نشر احسان.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1362). دنباله جست‌وجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
سبط ‌بن جوزی (یوسف‌بن قزاوغلو) (1951). مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، حیدرآباد.
سُبْکی، تاج الدین عبدالوهاب (1324). طبقات الشافعیه الکبری، قاهره.
ستاری،جلال (1370). سیمای زن در فرهنگ ایران، تهران: نشر مرکز.
ـــــــــ (1374). عشق صوفیانه، تهران: نشر مرکز.
سراج،ابی‌نصر (1380). اللمع، تحقیق: عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، بغداد: مکتبة المثنی.
سعدی، مصلح بن عبدالله (1374). کلیات سعدی، تصحیح: محمدعلی فروغی، چاپ اول، تهران: نشر طلوع.
سمعانی،احمد بن منصور (1368). روح الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح، تصحیح: نجیب مایل هروی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
شاطبی،ابراهیم اللخمی (1997). الاعتصام، بیروت: دار المعرفة.
شمس تبریزی (1380). مقالات، تصحیح: محمدعلی موحد، تهران: انتشارات خوارزمی.
عطار نیشابوری، فرید الدین (1366). تذکرة الاولیاء، به کوشش: محمد استعلامی، تهران: زوار.
ـــــــــ (1338). مصیبت‌نامه، تصحیح: عبدالوهاب نورانی وصال، تهران: زوار.
ـــــــــ (1339). الاهی‌نامه، تصحیح: فؤاد روحانی، تهران: کتاب‌فروشی زوار.
عین‌القضات همدانی (1969/1350). نامه‌های عین‌القضات همدانی، به اهتمام: علی‌نقی منزوی و عفیف عسیران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
غزالی، احمد بن محمد (1376). مجالس، تصحیح: احمد مجاهد، چاپ اول، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ـــــــــ (1426/2005). بوارق الالماع فی رد علی من یحرم السماع، تحقیق: احمد فرید المزیدی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
غزالی،محمد (1374). کیمیای سعادت، به کوشش: حسین خدیوجم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
فروزان‌فر،بدیع‌الزمان (1367). شرح مثنوی شریف، تهران: زوار.
قشیری،ابوالقاسم (1361). رساله قشیریه، ترجمه: ابوعلی حسن ‌بن علی احمد عثمانی، با تصحیح و استدراکات: بدیع‌الزمان فروزان‌فر، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کاشانی،عزالدین محمود بن علی (1367). مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، مقدمه و تصحیح: جلال‌الدین همایی، تهران: نشر هما.
کرمانشاهی،محمدعلی (1371). خیراتیه در ابطال طریقه صوفیه، تحقیق: مهدی رجایی، قم: انصاریان.
کلینی،محمد بن یعقوب (1363). الاصول الکافی، تصحیح: غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
گازرگاهی،کمال‌الدین حسین (1357). مجالس العشاق، به اهتمام: غلامرضا طباطبایی مجد، چاپ اول، تهران: زرین.
ماسینیون،لوئی (1374). سخن انا الحق و عرفان حلاج، به کوشش: ضیاء‌الدین دهشیری، تهران: جامی.
مایل هروی،نجیب (1372). اندر غزل خویش نهان خواهم گشتن، سماع‌نامه‌های فارسی، تهران: نشر
نی.
مجاهد،احمد (به کوشش) (1376). مجموعه آثار فارسی احمد غزالی، چاپ سوم، دانشگاه تهران.
مجلسی،محمدباقر (1336). عین الحیوة، تصحیح: ابوالفضل علامه برقعی، تهران: کتاب‌فروشی و چاپ‌خانه حاج محمدعلی علمی.
مختاری، رضا؛ صادقی،محسن (به کوشش) (1387). موسیقی و غنا در آیینه فقه، چاپ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
مستملی بخاری،ابو ابراهیم اسماعیل ‌بن محمد (136301366). شرح التعرف لمذهب التصوف، تصحیح: محمد روشن، تهران: اساطیر.
مولوی، جلال‌الدین محمد (1370). دیوان شمس تبریزی، مقدمه و شرح حال: بدیع‌الزمان فروزان‌فر، جلال‌الدین همایی، حواشی و تعلیقات: م. درویش، چاپ دهم، تهران: جاویدان.
میبدی،رشیدالدین (1357). کشف الاسرار و عدة الابرار، به کوشش: علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
نفیسی،سعید (به کوشش) (1345). کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص به عراقی، تهران: کتاب‌خانه سنایی.
هجویری،علی بن عثمان (1358). کشف المحجوب، تصحیح: د. ژوکوفسکی، مقدمه: قاسم انصاری، چاپ اول، تهران: کتاب‌خانه طهوری.
همدانی،عین القضات (1373). تمهیدات، تصحیح: عفیف عسیران، تهران: انتشارات منوچهری.
هیثمی،ابن‌حجر (1992). کف الرعاع (سبیل النجاة عن بدعة اهل الزیغ و الضلالة)، استانبول: Ha kikat Kitabevi (ناشر).
وفایی،محمد (1375). احوال و آثار اوحدالدین حامد بن ابی ‌الفخر کرمانی، به کوشش: احمد کرمی، تهران: انتشارات ما.
یثربی،سید یحیی (1366). فلسفه عرفان، قم: نشر دفتر تبلیغات اسلامی.
یوسف‌پور،محمدکاظم (1380). نقد صوفی: بررسی انتقادی تاریخ تصوف با تکیه بر اقوال صوفیان تا قرن هفتم هجری، تهران: روزنه.