بررسی تحلیلی واکنش‌های شیعیان امامیه در برابر اسماعیلیان نزاری در دورۀ سلجوقیان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان

2 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه اصفهان

3 دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه خوارزمی

چکیده

در دورۀ سلجوقی تا پایان فرمانروایی سلطان ‌ملک‌شاه (485 ه.ق)، سیاست مذهبی این حکومت بر پشتیبانی همه‌جانبه از مذهب تسنن استوار بود. لذا فرقه‌های مختلف شیعه وضعیت اجتماعی و سیاسی مناسبی نداشتند. این اوضاع نامطلوب چندان پایدار نماند؛ زیرا سلجوقیان در سال 483 ه.ق. با معضل شکل‌گیری حکومت اسماعیلیان نزاری به رهبری حسن صباح مواجه شدند که هدف غایی آن، برچیدن بساط حکومت سلجوقی بود. این خطر توجه آنان را به مقابله با اسماعیلیان معطوف کرد. در چنین وضعی، حکومت سلجوقی جز مماشات و برقراری روابط مسالمت‌آمیز با شیعیان امامیه چاره‌ای نداشت. این پژوهش ابتدا مناسبات شیعیان امامیه و اسماعیلیان نزاری با حکومت سلجوقیان را بررسی می‌کند و به دنبال آن، واکنش شیعیان امامیه در برابر اسماعیلیان نزاری را تبیین خواهد کرد. روش انجام پژوهش تاریخی حاضر، توصیفی-‌ تحلیلی و شیوۀ جمع‌آوری اطلاعات، کتاب‌خانه‌ای است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An investigation into Shiite Reactions against the Nizari in the period of Seljuq Dynasty

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ali Chelongar 1
  • Arman Forouhi 2
  • Hadi Bayati 3
1 Professor, Faculty of History, University of Isfahan
2 PhD student, History of Islam, University of Isfahan, (Correspondent Author)
3 PhD student, History of Islamic Iran, Kharazmi University
چکیده [English]

In the period of Seljuq dynasty to the end of Sultan Malek Shah's reign, the government's religious policy was based on comprehensive support the Sunnis. According to this, various Shiite sects did not have proper social and political situation. This adverse situation was not very stable; because The Seljuqs were faced with a dilemma since the formation of the Nizari Ismailis led by Hassan Sabbah. Hence they planned to overcome the Ismailis that their ultimate goal was to dismantle the rule of the Seljuq. In that atmosphere, The Seljuqs did not have any choices but to have peaceful relations with Shiites. This paper attempts to study relations of followers of Imamiyya and Nizari Ismailis with the Seljuk dynasty. The method in this article is descriptive - analytical, and method of data collection is librarical.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Seljuq dynasty
  • Shiite sects
  • Imamiyya
  • Nizari Ismailis
آملی، مولانا اولیاء‌اللّه (1348). تاریخ رویان، تصحیح: منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن‌بابویه رازی، منتجب‌الدین علی (1366). الفهرست، تحقیق: سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم: کتاب‌خانه عمومی آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی.
ابن ‌جوزی، ابوالفرج عبد الرحمن (1992). المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، تحقیق: محمد عبد القادر عطاء و مصطفی عبد القادر عطاء، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌ ظافر، جمال ‌الدین علی (2001). اخبار الدول المنقطعة، تحقیق: علی عمر، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
ابن‌اثیر، عزالدین علی (بی‌تا).الکامل (تاریخ بزرگ اسلام و ایران)، ترجمه: عباس خلیلی، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی علمی، ج9.
ابن‌اسفندیار، بهاءالدین محمد بن حسن (1366). تاریخ طبرستان، تصحیح: عباس اقبال، تهران: پدیده.
بارانی، محمدرضا؛ نادریان، هدایت (1390). «وضعیت فرهنگی شیعۀ امامیه در ایران عصر سلجوقی»، در: سخن تاریخ، س5، ش15، ص151-174.
باسانی، الساندرو (1381). «دین در دورۀ سلجوقی»،در: تاریخ ایران کمبریج (از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی ایلخانان)، گردآورنده: جی. آ. بویل، ترجمه: حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم، ج5.
بنداری اصفهانی، فتح بن علی (2536). تاریخ سلسلۀ سلجوقی، ترجمه: محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
بیانی، شیرین (1379). مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، تهران: سمت.
پاکتچی، احمد (1370). «ابن‌شاذان»،در: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج4.
ترکمنی آذر، پروین (1390). تاریخ سیاسی شیعیان اثناعشری در ایران (از ورود مسلمانان به ایران تا تشکیل حکومت صفویه)، قم: شیعه‌شناسی، چاپ چهارم.
جعفریان، رسول (1386). تاریخ تشیع در ایران، تهران: علم.
حسینی العلوی، ابوالمعالی محمد (1376). بیان ‌الادیان، تصحیح: محمد دبیر سیاقی، تهران:
روزنه.
حسینی یزدی، محمد بن‌ محمد (1388). العراضة فی الحکایة السلجوقیة، به کوشش: مریم میرشمسی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
حسینی، صدرالدین ابوالحسن علی بن ناصر (1380). اخبار امرا و پادشاهان سلجوقی (زبدة التواریخ)، ترجمه: رمضان‌علی روح‌الاهی، تهران: ایل شاهسون بغدادی.
حلمی، احمد کمال ‌الدین (1390). دولت سلجوقیان، ترجمه و اضافات: عبداللّه ناصری طاهری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ چهارم.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (1355). دستور الوزرا، تصحیح: سعید نفیسی، تهران: اقبال.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (1380). تاریخ حبیب‌ السیر، زیر نظر: محمد دبیر سیاقی، تهران: خیام، چاپ چهارم.
دفتری، فرهاد (1376). افسانه‌های حشاشین یا اسطوره‌های فدائیان اسماعیلیه، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
دهخدا، علی‌اکبر (1335-1347). لغت‌نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ج7، 17، 21، 36، 37، 44.
رازی، قوامی (1334).دیوان قوامی رازی، تصحیح و اهتمام: جلال محدث ارموی، تهران: بی‌نا.
راوندی، محمد بن علی (1364). راحة الصدور و آیة السرور، تصحیح: محمد اقبال، با حواشی مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
ستارزاده، ملیحه (1386). سلجوقیان، تهران: سمت، چاپ سوم.
ستوده، منوچهر (1362). قلاع اسماعیلیه در رشته کوه‌های البرز، تهران: کتاب‌خانۀ طهوری.
شبانکاره‌ای، محمد (1363). مجمع‌ الانساب، تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
شوشتری، قاضی نوراللّه (1299). مجالس‌ المؤمنین، تصحیح: حاج ملاامین طهرانی، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه، ج2.
قاضی‌خانی، حسین (1394). «مناسبات اسماعیلیان و امامیان عراق، شام و مصر در قرن سوم تا پنجم هجری»، در: مطالعات تاریخی جهان اسلام، س3، ش5، ص57-78.
قزوینی رازی، عبدالجلیل (1358). بعض مثالب ‌النواصب فی نقض بعض فضائح‌ الروافض، تصحیح: محدث ارموی، تهران: انجمن آثار ملی.
کاشانی، جمال‌الدین محمد (1366). زبدة التواریخ، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
کلوزنر، کارلا (1381). دیوان‌سالاری در عهد سلجوقی (وزارت در عهد سلجوقی)، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
لوئیس، برنارد(1362). تاریخ اسماعیلیان، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: توس.
مرعشی، ظهیرالدین (1368). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش: محمدحسین تسبیحی، تهران: شرق.
مستوفی قزوینی، حمداللّه بن ابی‌بکر (1339). تاریخ گزیده، به اهتمام: عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
منشی کرمانی، ناصرالدین (1364). نسائم ‌الاسحار من لطائم‌ الاخبار، تصحیح: میرجلال‌الدین حسینی ارموی، تهران: اطلاعات.
منظورالاجداد، محمدحسین (1381). امامیه در دورۀ سلجوقیان، پایان‌نامۀ دکتری تاریخ، گرایش تاریخ اسلام، استاد راهنما: سید هاشم آقاجری، استادان مشاور: صادق آئینه­وند و هادی عالم­زاده، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
نجاشی، احمد بن علی (1407). رجال النجاشی، قم: النشر الاسلامی.
نظام‌الملک طوسی، ابوعلی حسن بن علی (1372). سیاست‌نامه، تصحیح: عباس اقبال، تهران: اساطیر، چاپ دوم.
نوبختی، ابومحمد حسن بن موسی (بی‌تا). فرق‌ الشیعة، تحقیق: محمد صادق بحرالعلوم، قم: مکتبة الفقیه.
نیشابوری، ظهیرالدین (1332). سلجوق‌نامه، تهران: کلاله خاور.
نیشابوری، فضل‌ بن‌ شاذان (1363).الایضاح، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ولادیمیرونا، لودمیلا استرویوا (1375). تاریخ اسماعیلیان در ایران، ترجمه: پروین منزوی، تهران: دفتر نشر معارف اسلامی.
هاجسن، مارشال (1369). فرقۀ اسماعیلیه، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
همدانی، رشیدالدین فضل‌اللّه (1356). جامع‌ التواریخ (بخش اسماعیلیان و نزاریان)، به کوشش: محمدتقی دانش‌پژوه و محمد مدرس، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ج2.
Aziz, Abualy (1974). A Brief History of Ismailism, Tanzania: Ismailia Association.
Daftary, Frahad (2007). The Ismailis, Their History and Doctrines, London: Cambridge University Press.
Frye, R. N. (1986). "Bawand"in: Encyclopaedia of Islam, vol. 1, New Edition, Leiden: Brill.
Kafesoglu, Ibrrahim (1988). A History of Seljuks: Ibrahim Kafesoglus Interpretation and the Resulting Controversy, tra, Gary leiser, Carbondale: Southern in University Press.
Koblberg, Etan (1991). Be Life and Law in Imami Shiism, Grent: Britain Variorum.
Madelung, W. (1985). "AL-Bavand" in: Encyclopaedia Iranica, London: Columbia University.
Watt, Montgomery (1961). Islam and the Integration of Society, London: Routledge, Kegan Paul Ltd.
Willey, Peter (2005). Eagles Neast: The Ismaili Castles of Iran and Syria, London: I.B.Tauris.