عرفان خراسان و ابن‌عربی، تفاوت‌های سلوکی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه عرفان اسلامی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی

چکیده

 خراسان به دلایلی چون دوری از مرکز خلافت، همواره مرکز تصوف بوده است، چنان‌که شیعیان و معارضان سیاسی نیز به آن توجه داشته‌اند. تصوفی که امروزه از آن یاد می‌شود، حاصل واکنش‌های مکتب خراسان در برابر ابن‌عربی و شارحانش، چه در سلوک و چه در نظر (وحدت وجود)، است. نوع سلوک مشایخ خراسان در اندیشه‌های نظری ایشان تأثیرگذار بوده است. از این رهگذر، تفاوت‌هایی مبنایی و اساسی بین خود و مکتب ابن‌عربی می‌یافتند. پیدایش روش «وجه خاص» پس از روش «سلوک شطّار» فقط با بررسی این‌ گونه از تفاوت‌ها توجیه‌پذیر خواهد بود. دیگر وجوه افتراق، در برابر تفاوت‌های چشمگیر نظری و سلوکی، رنگ می‌بازند و در نتیجه، بر عمق مخالفت‌های ابتداییِ عرفان خراسان با ابن‌عربی و شارحان افزوده می‌شود. برای نشان‌دادن تفاوت‌ها در حوزه سلوک، در این پژوهش ابتدا سلوک در عرفان خراسان و آنگاه سلوک در مکتب ابن‌عربی بررسی و مقایسه شده است. ثمره این مقایسه، رخ‌نمودنِ تفاوت‌هایی است که علی‌رغم غلبه قاطع عرفان نظریِ ابن‌عربی، تشخص و استقلال مکتب خراسان را دست‌کم در ساحت سلوکی ثابت می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Mysticism of Khorasan and Ibn Arabi, the Practical Differences

نویسنده [English]

  • Mohammad Roodgar
Assistant Professor, Department of Islamic Mysticism, Imam Khomeini Research Center
چکیده [English]

Being away from the center of government, Khorasan has always been the center of Sufism, as has been considered by Shiites and political opponents. Sufism of Khorasan has a very interesting story that disregarding it would lead to the inadequate understanding of Islamic mysticism. The Sufism which is talked about to nowadays is the result of Khorasan school reactions to Ibn Arabi and his interpreters both in practice and in theory (pantheism). Khorasan elder conducts have been influential in their theoretical ideas, thereby they found basic and fundamental differences between themselves and the school of Ibn Arabi. The emergence of the theory of “Special way” after “Shottar” could be justified only by exploring these differences. Political incentives, social, cultural and any other differentiations are not as important as the theoretical and practical differences, so the depth of initial objections to this issue by the mystics Khorasan school is intensified

کلیدواژه‌ها [English]

  • Khorasan mysticism
  • Ibn Arabi’s school
  • practical mysticism
  • Special way
  • Šoṭṭār
قرآن کریم، ترجمه: محمدمهدی فولادوند.
آشتیانی، جلال‌الدین (1380). شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم شیخ اکبر محیی الدین ابن‌عربی، قم: بوستان کتاب، چاپ پنجم.
ابن‌ عربی، محمد بن علی (بی‌تا). الفتوحات المکیة، بیروت: دار صادر.
ابن‌ترکه، صائن‌الدین (1378). شرح فصوص الحکم، قم: بیدار.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1353). مقدمه ابن‌خلدون، ترجمه: محمد پروین گنابادی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول.
اشوتس، یانیس (1381). «شاه نعمت‌اللّه ولی کرمانی، شاعر عارف»، در: عرفان ایران: مجموعه مقالات، گردآوری و تدوین: هیئت تحریریه، تهران: حقیقت، ص22-43.
انصاری، عبداللّه بن محمد (1362). طبقات الصوفیة، تصحیح: محمد سرور مولایی، تهران: توس.
بحرالعلوم، سید مهدی (1360). رساله سیر و سلوک منسوب به علامه بحرالعلوم، تهران: حکمت.
برتلس، یوگنی ادواردیچ (1356). تصوف و ادبیات تصوف، ترجمه: سیروس ایزدی، تهران:
امیرکبیر.
پازوکی، شهرام (1378). «تصوف عاشقانه روزبهان بقلی شیرازی»، در: عرفان ایران، مجموعه مقالات 2، تهران: حقیقت، ص66-82.
پورجوادی، نصراللّه (1377). «ابن‌یزدانیار ارموی و منازعه او با مشایخ بغداد؛ نگاهی به دعواهای صوفیه با یکدیگر»، در: معارف، ش45، ص66-91.
جاسمی، بهرام (1389). «ابعاد سفر روحانی»، در: چیتیک، ویلیام سی.؛ سولیوان، جان. جی.، سلوک معنوی ابن‌عربی، ترجمه: حسین مریدی، تهران: جامی، چاپ اول.
جامی، عبدالرحمن بن احمد (1375). نفحات الأنس من حضرات القدس، تصحیح و مقدمه: مهدی حیدری، تهران: اعلمی.
جندی، مؤیدالدین (1381). شرح فصوص الحکم، تصحیح و تعلیق: سید جلال‌الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب، چاپ دوم.
حلاج، حسین بن منصور (1394). دیوان حسین بن منصور حلاج، تحقیق: کامل مصطفی شیبی، بیروت: مکتبة النهضة.
خوارزمی، آدینه محمد (1386). مفتاح الأسرار در شرح مثنوی مولوی، مقدمه و تصحیح: عباس‌علی وفایی، تهران: نشر سخن.
خوارزمی، حسین ‌بن حسن (1368). شرح فصوص الحکم، تصحیح: نجیب مایل هروی، تهران: انتشارات مولا، چاپ دوم.
خیاطیان، قدرت‌اللّه؛ دلاور، سید حمید (1390). «تشکیکی در تقسیم‌بندی معروف مکاتب تصوف و عرفان بغداد و خراسان»، در: تاریخ فلسفه، س2، ش1، ص23-48.
رحیمیان، سعید (1393). دامگه راه و رهزن‌های سلوک (ترجمه و شرح رساله ما لایعول علیه از ابن‌عربی)، تهران: نشر نگاه معاصر، چاپ اول.
رضایی تهرانی، علی (1394). سیر و سلوک: طرحی نو در عرفان عملی شیعی، قم: ناشر: مؤلف، چاپ دوم.
رضوی، سید اطهر عباس (1391). «تصوف در شبه‌قاره هند»، در: نصر، سید حسین (تهیه و تدوین)، جلوههای معنویت در جهان اسلام: طریقه‌های عرفانی، ترجمه: فاطمه شاه‌حسینی، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ص400-472.
رودگر، محمد (1390). عرفان جمالی در اندیشه‌های احمد غزالی، قم: نشر ادیان، چاپ اول.
زبیدی، محمد مرتضی (1414). تاج العروس، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1379). جست‌وجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
سراج، ابی ‌نصر (1380). اللمع، تحقیق: عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، بغداد: مکتبة
المثنی.
شیرازی، محمد بن ابراهیم (1383). الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چاپ اول.
صدری، جمشید؛ صمدی، قسمت‌علی (1387). «تصوف در مکتب خراسان»، در: فصل‌نامه تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، س5، ش20، ص54-69.
العجم، رفیق (1999). موسوعة مصطلحات التصوف الاسلامی، بیروت: مکتبة لبنان.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمد (1366). تذکرة الاولیاء، تصحیح: محمد استعلامی، تهران: زوار.
غزالی، احمد (1376). مجموعه آثار فارسی احمد غزالی، به اهتمام: احمد مجاهد، تهران: دانشگاه تهران، چاپ سوم.
فتاحی اردکانی، احسان (1387). شرح احوال، آثار و اندیشههای ملاعبدالصمد همدانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد تصوف و عرفان اسلامی، استاد راهنما: شهرام پازوکی، استاد مشاور: محمد نصیری، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
فتاحی اردکانی، احسان (1392). «مطالعه تطبیقی دو طریق عرفانی؛ طریق وجه خاص و روش شطار»، در: حکمت اسرا، س5، ش15، ص111-124.
فخرالزمانی قزوینی، ملاعبدالنبی (1367). تذکره میخانه، به اهتمام: احمد گلچین معانی، تهران: اقبال، چاپ پنجم.
قیصری، محمد داود (1386). شرح فصوص الحکم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم.
کربن، هانری (1373). تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه: جواد طباطبایی، تهران: کویر.
میهنی، محمد بن منور (1376). اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، به کوشش: علی‌اصغر حلبی، تهران: امیرکبیر.
نجم‌الدین رازی، ابوبکر بن محمد (1365). مرصاد العباد، به اهتمام: محمدامین ریاحی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر (1384). الاصول العشرة، ترجمه و شرح: عبدالغفور لاری، به اهتمام: نجیب مایل هروی، تهران: مولا.
نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر (1993). فوائح الجمال و فواتح الجلال، تحقیق: یوسف زیدان، بی‌جا: دار سعاد الصباح.
نصر، سید حسین (1382). آموزه‌های صوفیان از دیروز تا امروز، ترجمه: حسین حیدری و محمدهادی امینی، تهران: قصیده‌سرا، چاپ اول.