واقع‌نگری در دلایل‌نگاری: بررسی تثبیت دلائل ‌النبوة اثر قاضی عبدالجبار همدانی معتزلی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ اسلام، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران

2 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران

چکیده

دلایل‌نگاری در سیره نبوی (ص) از قرن سوم هجری به وجود آمد. این شاخه از تاریخ‌نگاری پیامبر (ص) کتاب‌هایی را بررسی و معرفی می­کند که با تأکید ویژه بر معجزات و نشانه‌های پیامبری حضرت محمد (ص) سعی در اثبات نبوت وی دارد. تثبیت دلائل‌ النبوه یکی از مهم‌ترین آثار در تاریخ‌نگاری دلائل‌النبی است. نویسنده این اثر قاضی عبدالجبار همدانی، از بزرگان معتزله و قاضی‌القضات معروف ری، بود. وی هم در شیوه نگارش و هم در هدف نوشتن، راهی مستقل از دیگر نویسندگان کتب دلایل پیمود. از ویژگی‌های مهم این کتاب توجه نویسنده به واقعیت‌ها در اثبات نبوت حضرت محمد (ص) بوده است؛ چیزی که در دیگر کتب دلایل، به‌ویژه آثار حدیثی، کمتر به آن توجه شده است. در مقاله پیش رو می‌کوشیم زوایای مختلف کتاب تثبیت دلائل ‌النبوه را با تکیه بر خصایص دلایل‌نگاری بررسی کنیم. اینکه عبدالجبار همدانی درباره معجزات و نشانه‌های پیامبری حضرت محمد (ص) چگونه اندیشیده و قراردادن این تصویر در قاب دلایل‌نگاری پیامبر (ص)، در پژوهش حاضر بررسی شده است. روش تحقیق در این مقاله، کتاب‌خانه‌ای با تکیه بر منابع دست اول در کنار بهره‌گیری از تحقیقات جدید، و استفاده از شیوه تحلیلی‌توصیفی برای بررسی داده‌ها است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Realism in Writing Reasons: Investingatin the Reasons for Tathbit dala'il Al-Nobovvah (Confirming the Reasons for Prophecy) by Qazi Abd Al-Jabbar Hamedani Mo'tazeli

نویسندگان [English]

  • MOJTABA GARAVAND 1
  • dariosh nazary 1
  • MAHNAZ KOHI 2
1 Assistant professor, Department of history of Islam, Lorestan University, Lorestan, Iran.
2 PhD student, History of Islam, Lorestan University, Lorestan, Iran
چکیده [English]

Writing reasons in Holy Prophet's practice started during the third century. This branch of Holy Prophet's historiography aims at investigating and introducing the books that make effort to prove his prophetic mission particularly emphasizing the signs and miracles of his prophecy. Tathbit dala'il Al-Nobovvah is of the most noteworthy books in historiography of the reasons for prophecy. The author is Qazi Abd Al-Jabbar Hamedani, a great scholar of the Mo'tazelite and the well-known chief judge in Rey. He adopted a different approach both in writing style and in reasons for writing from other authors of the books on reasons of prophecy.  Of the remarkable features of this book has been the author's attention to the facts in proving the prophecy of Mohammad (SA), the point which is not paid enough attention to in other such books, particularly Hadith books. In the present article, it has been tried to delve into various aspects of Tathbit dala'il Al-Nobovvah, emphasizing the features of writing reason. How Abad Al-Jabbar Hamedani has thought about miracles and the signs of prophet hood of Mohammad (SA) as well as fitting this image in prophet's reasonography have been investigated in this article. The method of this research is library-based, relying on primary resources in addition to making use of recent research and applying descriptive- analytical approach for analyzing the data.   

کلیدواژه‌ها [English]

  • Prophet Mohammad (SA)
  • reasonography
  • Tathbit dala'il Al-Nobovvah
  • miracle
  • Abad Al-Jabbar Hamedani
قرآن کریم.
آیینه‌وند، صادق (1377). علم تاریخ در گستره تمدن اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ابن اثیر، عزالدین علی (1371). الکامل، ترجمه: ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران: مؤسسه مطبوعاتی علمی.
ابن‌عبری، ابوالفرج هارون (1364). تاریخ مختصر الدول، ترجمه: محمدعلی تاج‌پور و حشمت‌الله ریاضی، تهران: اطلاعات.
ابن‌فارس، احمد (بی‌تا). مقاییس اللغة، تحقیق: محمد هارون، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق (1346). الفهرست، ترجمه: محمدرضا تجدد، بی‌جا: چاپ‌خانه بازرگانی ایران.
ابو حیان توحیدی، علی بن محمد بن عباس (1965). اخلاق الویزیرین، دمشق: مطبعة هاشمیة.
ابو نعیم اصفهانی، احمد بن عبد الله (1397). دلائل النبوة، حیدر آباد: دائرة‌ المعارف العثمانیة.
ابوحاتم رازی، احمد (۱۳۹۷). اعلام النبوة، به کوشش: صلاح صاوی و غلام‌رضا اعوانی، با مقدمه انگلیسی: حسین نصر، تهران: انجمن شاهنشاهی فلسفه ایران.
بدوی، عبدالرحمن (1374). تاریخ اندیشه‌های کلامی در اسلام، ترجمه: حسین صابری، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
بغدادی، اسماعیل (بی‌تا). ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
بغدادی، اسماعیل پاشا (1951). هدیة العارفین، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
بهرامیان، مسعود؛ حسینی قمصری، سید علی (1392). «زمینه‌ها و علل شکل‌گیری کتب دلایل»، در: تاریخ‌نامه خوارزمی، س1، ش1، ص35-56.
بیهقی، احمد بن حسین (1405). دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، بیروت: دار الکتب العلمیة.
تیمی اصفهانی، اسماعیل بن محمد (1412). دلائل النبوة، تحقیق: مساعد بن سلیمان راشد الحمید، ریاض: دار العاصمة.
جزری، ابن ‌اثیر (1400). اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت: دار صادر.
جعفریان، رسول (1372). مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه تا آغاز دوره انحلال معتزله در شیعه، قم: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
جعفریان، رسول (1385). سیره رسول خدا (ص)، قم: دلیل ما.
حلی، جمال الدین (بی‌تا). کشف المراد: شرح تجرید الاعتقاد، ترجمه و شرح فارسی: ابوالحسن شعرانی، تهران: اسلامیه.
حموی، یاقوت بن عبد الله (1374). معجم الادباء، ترجمه: عبدالحمید آیتی، تهران: سروش.
خانجانی، قاسم (1381). «دلایل‌نگاری در سیره نبوی»، در: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش61-62، ص132-137.
دوری، عبد العزیز (1420). بحث فی نشأة علم التاریخ عند العرب، ریاض: مکتبة العبیکان.
دهقانی‌نژاد، عباس؛ سعیدی مهر، محمد (1394). «اثبات وقوع معجزات از دیدگاه قاضی‌عبدالجبار معتزلی و ریچارد سویین‌برن»، در: اندیشه دینی، ش2 (94)، دوره 15، ص27-48.
ذهبی، شمس ‌الدین محمد بن احمد بن عثمان (1413). سیر اعلام النبلاء، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ذهبی، شمس ‌الدین محمد بن احمد بن عثمان (1414). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر الاعلام، بیروت: دارالکتاب العربی.
رینولدز، جبرئیل سعید (1382). «آیا تثبیت دلائل النبوة را می‌توان منبعی مسیحی به شمار آورد؟»، ترجمه: منصور معتمدی، در: معارف، ش3، ص76-106.
زرکلی، خیر الدین (1989). الاعلام، بیروت: دار العلم للملایین.
زریاب ‌خویی، عباس (1368). بزم‌آورد، تهران: محمدعلی علمی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1384). کارنامه اسلام، تهران: امیرکبیر.
زیدان، جرجی (1386). تاریخ تمدن اسلام، ترجمه و نگارش: علی جواهرکلام، تهران: امیرکبیر.
سجادی، صادق؛ عالم‌زاده، هادی (1380). تاریخ‌نگاری در اسلام، تهران: سمت.
سجستانی، ابو یعقوب (1966). اثبات النبوات، تحقیق: عارف تأمر، بیروت: مطبعة الکاثولیکیة.
سزگین، فؤاد (1380). تاریخ نگارش‌های عربی، ترجمه: مؤسسه نشر فهرستگان، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
سمعانی، عبد الکریم (1408). الانساب، بیروت: دار الجنان.
صبحی، احمد محمود (1405). فی علم الکلام، بیروت: دار النهضة العربیة.
ضبی، احمد بن یحیی (1884). بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اندلس، مجریط: روخس.
طبری، علی بن سهل (1393). الدین والدولة فی اثبات نبوة النبی، بیروت: دار الآفاق الجدیدة.
طقوش، محمد سهیل (1393). تاریخ عباسیان، ترجمه: حجت الله جودکی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
طوسی، ابوعلی حسن (خواجه نظام‌الملک) (1347). سیر الملوک: سیاست‌نامه، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
عبد الجبار همدانی اسدآبادی، قاضی بن حسن (بی‌تا الف). تثبیت دلائل النبوة، بیروت: دار العربیة.
عبدالجبار همدانی اسدآبادی، قاضی بن حسن (بی‌تا ب). المغنی فی ابواب التوحید والعدل، مصر: بی‌نا.
غالب، مصطفی (1964). الاعلام الاسماعیلیة، بیروت: دار الیقظة العربیة.
فریابی، محمد بن جعفر (1954). دلائل النبوة و معه، تصحیح: محمود بن محمد حداد، ریاض: دار الطیبة.
قمی، شیخ عباس (1368). الکنی والالقاب، طهران: مکتبة الصدر.
کحالة، عمر رضا (بی‌تا). معجم المؤلفین، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه (1389). دانش‌نامه سیره نبوی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
متز، آدام (1362). تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه: علی‌رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
مدرس، میرزا محمدعلی (بی‌تا). ریحانة الادب، تبریز: چاپ‌خانه مشفق.
مشکور، محمدجواد (1368). سیر کلام در فرق اسلام، تهران: شرق.
مطهری، حمیدرضا (1387). زندقه در سده‌های نخستین اسلامی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
نجاشی، احمد بن‌ علی (1408). رجال نجاشی، بیروت: دار الأضواء.
نصر، سید حسین (1386). علم و تمدن در اسلام، ترجمه: احمد آرام، تهران: علمی‌فرهنگی.
نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد (1405). تلخیص المحصَّل المعروف بنقد المحصّل، بیروت: دار الاضواء.
نیآوردی، علی بن محمد (1414). اعلام النبوة، تحقیق: خالد عبد الرحمن عک، بیروت: دار النفائس.
هالم،‌ هاینز (2536). دانش‌نامه ایران و اسلام، زیر نظر: احسان یارشاطر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.