تاریخمندی متن از منظر معتزله و نومعتزله

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری مذاهب کلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.

2 استادیار گروه مذاهب اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.

چکیده

در این پژوهش آرای معتزله متقدم و نومعتزله را در باب تاریخمندی متن، قرآن و آموزه‌های دین بررسی می‌کنیم تا به اشتراکات و افتراق‌های این دو جریان فکری پی ببریم. نومعتزلی‌ها معتقدند متن یا قرآن محصولی فرهنگی و تاریخمند، و متأثر از فرهنگ عصر نزول است، و حاوی پیامی برای عموم مردم در دیگر اعصار نیست. آنها رابطه میان قرآن و فرهنگ زمانه،‌ مکّی و مدنی‌بودن آیات، اسباب نزول در آیات، وجود آیات ناسخ و منسوخ، تاریخمندی برخی از آموزه‌های قرآن در حوزه فقه و شریعت را دلیل مدعایشان می‌دانند. در مقابل، معتزله به دلیل اعتقاد به ناتوانی عقل در دست‌یابی به تکالیف سمعی، با رد تاریخمندی قرآن، بیان احکام را فلسفه ضرورت وحی می‌دانند، و رویکرد اصلی‌شان قبول آیات و احکام به بیان قرآن و سنت است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Historicity of the Text from the Perspective of Mutazilites and neo-Mutazilites

نویسندگان [English]

  • Hoda Senobari 1
  • Mostafa Soltani 2
1 PhD Student in Theological Denominations, University of Religions and Denominations, Qom, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Islamic Denominations, University of Religions and Denominations, Qom, Iran,
چکیده [English]

In this study, we examine the views of the early Mutazilites and neo-Mutazilites on the historicity of the text, the Quran, and the teachings of religion in order to understand the commonalities and differences between these two schools of thought. The neo-Mutazilites believe that the text of the Quran is a cultural and historical product, influenced by the culture of the age of revelation, and does not contain a message for the general public in other ages. They offer the reasons for their claims as follows: the relationship between the Quran and the culture of its time, the Meccan and Medinan verses, the causes of the revelation, the abrogator and abrogated verses, the historicity of some Quranic teachings in the field of jurisprudence and Sharia. In contrast, the Mutazilites, believing in the inability of the intellect to achieve audio tasks, reject the historicity of the Quran, and consider the expression of rulings as a philosophy of the necessity of revelation, and their main approach is to accept verses and rulings expressed in the Quran and tradition.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Text
  • Quran
  • Historicity
  • Neo-Mutazilites
  • Mutazilites

مراجع

قرآن کریم.
آرکون، محمد (1392). تاریخمندی اندیشه اسلامی، ترجمه: رحیم حمداوی، تهران: نگاه معاصر.
آرکون، محمد (1990). الاسلام والحداثة، ترجمه: هاشم صالح، بیروت: دار الساقی.
آرکون، محمد (1993). العلمنة والدین؛ الاسلام المسیحیة، ترجمه: هاشم صالح، بیروت: دار الساقی.
آقانوری، علی (1384). «زمینه‌های سیاسی‌اجتماعی اوج و فرود تفکر اعتزال»، در: طلوع، ش15، ص77-98.
ابن مرتضی، احمد بن یحیی (1380). طبقات المعتزلة، بیروت: دار مکتبة الحیاة.
ابوزید، نصر حامد (1376 الف). «تاریخمندی، مفهوم پوشیده و مبهم»، ترجمه و تحقیق: محمدتقی کرمی، در: نقد و نظر، ش12، ص328-375.
ابوزید، نصر حامد (1376 ب). «مفهوم وحی»، ترجمه و تحقیق: محمدتقی کرمی، در: نقد و نظر، ش12، ص376-433.
ابوزید، نصر حامد (1379). «تأویل، حقیقت و نص»، مصاحبه‌کننده: مرتضی کریمی‌نیا، در: کیان، ش54، ص2-17.
ابوزید، نصر حامد (1380). معنای متن، ترجمه: مرتضی کریمی‌نیا، تهران: طرح نو.
ابوزید، نصر حامد (1382). «متن‌بودن قرآن»، ترجمه: روح‌الله فرج‌زاده، در: آفتاب، ش30، در: http://nasr-hamed-abuzayd.blogfa.com/post/31
ابوزید، نصر حامد (1383). نقد گفتمان دینی، ترجمه: حسن یوسفی اشکوری و محمد جواهرکلام، تهران: یادآوران.
ابوزید، نصر حامد (1996). مفهوم النص: دراسة فی علوم القرآن، بیروت: المرکز الثقافی العربی.
ابوزید، نصر حامد (2014). دوائر الخوف؛ قرائة فی خطاب المرأة، لبنان: المرکز للنشر الثقافی العربی.
اصفهانی، ابو مسلم محمد بن بحر (2009). موسوعة تفاسیر المعتزلة (تفسیر أبی بکر الأصم، تفسیر أبی علی الجبائی، تفسیر أبی القاسم الکعبی البلخی)، مقدمه: سید رضوان، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
تیزینی، طیب (1978). من التراث إلی الثورة، بی‌جا: دار أبن خلدون.
الجاحظ، عمرو بن بحر (2002). البیان والتبیین، تحقیق: علی بوملجم، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
حنفی، حسن (1380). «از نقد سند تا نقد متن (5)»، ترجمه: سید محمدحسین روحانی، در: علوم حدیث، ش20، ص109-148.
حنفی، حسن (1988). من العقیدة الی الثورة، بیروت: دار التنویر للطباعة والنشر.
ذهبی، محمد حسین (1396). التفسیر والمفسرون، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
زمخشری، محمود بن عمر (1407). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، تصحیح: مصطفی حسین احمد، بیروت: دار الکتاب العربی.
زمخشری، محمود بن عمر (1417). الفائق فی غریب الحدیث، تحقیق: ابراهیم شمس الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة.‌
سروش، عبدالکریم (1377 الف). «ذاتی و عرضی در دین»، در: کیان، ش‌42، ص‌4-‌19.
سروش، عبدالکریم (1377 ب). «دیانت، مدارا و مدنیت»، در: کیان، ش45، ص20-37.
سروش، عبدالکریم (1378). بسط تجربه نبوی، تهران: صراط.
سروش، عبدالکریم (1386). «گفت‌وگوی میشل هوبیک با سروش درباره قرآن»، برگردان: آصف نیک‌نام، در: www.drsoroush.com/Persian/Interviews/P-CMO-KalameMohammad.html
سروش، عبدالکریم (1387). «نومعتزلی هستم»، گفت‌وگو: متین غفاریان ، در: www.drsoroush.com/Persian/Interviews/P-INT-13870200-NoMotazeli.html
شنوقة، سعید (بی‌تا). التأویل فی التفسیر بین المعتزلة والسنة، تقدیم: مختار الأمحدی، بی‌جا: المکتبة الأزهریة للتراث.
شهرستانی، ابوالفتح محمد عبد الکریم بن ابوبکر احمد (1426). الملل والنحل، تقدیم: صدقی جمیل العطار، بیروت: دار الفکر.
شهیدی، فرزان (1386). «شریعت و عقلانیت»، باشگاه اندیشه، در: https://b2n.ir/r00096.
صبحی، احمد محمود (1405). فی علم الکلام: دراسة فلسفیة لآراء الفرق الاسلامیة فی اصول الدین، بیروت: دار النهضة العربیة.
ضاهر، عادل (1998). الأسس الفلسفیة للعلمانیة، بیروت: دار الساقی.
طباطبایی، سید محمدحسین (1417). نهایة الحکمة، تصحیح و تعلیق: عباس‌علی زارعی سبزواری، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
عابد الجابری، محمد (1388). نقد عقل عربی، ترجمه: محمد آل‌مهدی، تهران: نسل ‌آفتاب.
عرب صالحی، محمد (1391). تاریخی‌نگری و دین، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
عماره، محمد (1427). قراءة النص الدینی بین التأویل الغربی والتأویل الاسلامی، قاهره: مکتبة الشروق الدولیة.
فخر رازی، محمد بن عمر (1411). کتاب ‌المحصل، ملاحظات: حسین اتای، قاهره: مکتبة دار التراث.
قاضی عبدالجبار (1408). شرح الاصول الخمسة، تعلیق: الامام احمد بن الحسین بن ابی هاشم، تحقیق: عبدالکریم عثمان، بی‌جا: مکتبة وهبة.
قاضی عبدالجبار (2009). تفسیر الکبیر: موسوعة تفاسیر المعتزلة، جمع‌آوری و تألیف: خضر محمد نبها، مقدمه: سید رضوان، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، ج6.
قاضی عبدالجبار (بی‌تا الف). المحیط بالتکلیف فی العقائد، جمع: حسن بن احمد بن متویه، تحقیق: عمر السید عزمی، مراجعه: احمد فؤاد الاهوانی، بی‌جا، مؤسسة المصریة العامة.
قاضی عبدالجبار (بی‌تا ب). المغنی فی أبواب التوحید والعدل، بی‌جا: بی‌نا.
قاضی عبدالجبار (بی‌تا ج). متشابه القرآن، تحقیق: عدنان محمد زرزور، مصر: مکتبة دار التراث.
کرمی، محمدتقی (1384). «تاریخمندی سنت»، در: خردنامه همشهری، ش1، ص55.
گلی، جواد؛ یوسفیان، حسن (1389). «جریان‌شناسی نومعتزله»، در: معرفت کلامی، س1، ش3، ص115-142.
مجتهد شبستری، محمد (1386). «قرائت نبوی از جهان»، در: مدرسه، ش6، ص92-94.
مروة، حسین (2008). النزعات المادیة فی الفلسفة العربیة الاسلامیة، بی‌جا: دار الفارابی.
مطهری، مرتضی (1381). اسلام و نیازهای زمان، در: مجموعه آثار، تهران: صدرا، ج21.
پژوهشنامه مذاهب اسلامی
دوره 8، شماره 16
اسفند 1400
صفحه 167-191

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار