بررسی کتیبه‌های مذهبی به‌کاررفته در کاشی‌های زرین‌فام قرون 7-8 ه.ق. ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران.

2 استادیار گروه معارف، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران

3 استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران

4 استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران.

چکیده

کاشی زرین‌فام یکی از زیباترین و در عین حال پرهزینه‌ترین کاشی تولیدی ایران در دوران اسلامی است. اوج این هنر کاشی‌کاری در ایران به قرون 7-8 ه.ق. و بازهٔ زمانی‌ای حدوداً 150 ساله برمی‌گردد. در این زمان بسیاری از بناهای تاریخی ایران، به‌ویژه بناهای آرامگاهی مرتبط با شیعیان همچون حرم امام رضا j، با این کاشی‌ها آراسته شد. متأسفانه با گذشت زمان و به‌ویژه یک سدهٔ اخیر، بسیاری از تزئینات کاشی‌کاری این ابنیه بنا به دلایل گوناگون همچون حفاظت یا حتی سودجویی، تخریب یا از بدنه جدا شده و مستقیم یا باواسطه وارد موزه‌های داخلی یا خارجی شد که این روند نیز همچنان ادامه دارد. بدین‌ سبب مطالعه و شناخت بیشتر این کاشی‌ها از جنبه‌های مختلف اهمیت دارد. یکی از جنبه‌هایی که تاکنون کمتر درباره این کاشی‌ها بدان پرداخته شده، نوشته‌های مذهبی موجود در برخی از آنها است؛ نوشته‌هایی که حتی تا حدودی بازگوکنندهٔ بخشی از اعتقادات مذهبی مردمان آن روزگار است. از این‌رو هدف اصلی پژوهش حاضر مطالعهٔ تحلیلی این کتیبه‌ها است. با توجه به این پژوهش مشخص شد که بیشتر کتیبه‌های مذهبی این کاشی را برخی از آیات قرآنی تشکیل می‌دهد که عمدتاً درباره موضوعاتی مرتبط با ستایش و پرستش پروردگار یکتا، آفرینش و روز قیامت است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study of Religious Inscriptions Used in the Luster Tiles of the 7th-8th Centuries A.H. Iran

نویسندگان [English]

  • Mehrdad Amiri 1
  • Shahram Rahnama 2
  • Hossein Sedighian 3
  • Musa Sabzi 4
1 Assistant Professor, Department of Islamic Philosophy and Theology, Lorestan University, Lorestan, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Islamic Teachings, Lorestan University, Lorestan, Iran
3 Assistant Professor, Department of Archeology, Lorestan University, Lorestan, Iran
4 Assistant Professor, Department of Archeology, Lorestan University, Lorestan, Iran,
چکیده [English]

Luster Tile is one of the most beautiful and expensive tiles produced in Iran during the Islamic era. The peak of this kind of tiling art in Iran dates back to the 7th-8th centuries AH. and a period of about 150 years. During this time, many historical monuments in Iran, especially the tombs associated with Shiites, such as the shrine of Imam Reza (AS), were decorated with these tiles. Unfortunately, over time, and especially in the last century, many of the tile decorations of these buildings have been destroyed or removed from the body for various reasons, such as protection or even profit, and entered directly or indirectly into domestic or foreign museums, a trend that still continues. Therefore, it is of importance to study and know more about these tiles from different aspects. One of the lesser known aspects of these tiles is the religious writings in some of them, which partly reflect some of the religious beliefs of the people of that time. Therefore, the main purpose of this paper is the analytical study of these inscriptions. The findings show that the religious inscriptions of this type of tile are mostly composed of some Quranic verses, which are mainly about topics related to the worship of the One God, creation and the Day of Judgment. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Luster Tile
  • Religious Inscriptions
  • 7th-8th Century A.H
  • Iran
  • Tomb Building
اتینگهاوزن، ریچارد؛ گرابار، الگ (1378). هنر و معماری اسلامی (650-1250 م.)، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: سمت.
امیرحاجلو، سعید؛ و دیگران (1399). «معرفی، طبقه‌بندی و ساختارشناسی کاشی‌های زرین‌فام یافت‌شده از قلعه‌دختر شهر کرمان»، در: پژوهه باستان‌سنجی، س‌6، ش2، ص1-23.
ایمان‌پور، محمدتقی؛ صامیان گرجی، زهیر (1389). «بررسی پیشینه یک اثر معماری در حرم رضوی: کتیبه‌های سنجری»، در: مطالعات تاریخ اسلام، ش4، ص15-35.
بغدادی، صفی الدین عبد المؤمن بن عبد الحق (1412). مراصد الاطلاع علی أسماء الامکنة والبقاع، بیروت: دار الجیل.
بلر، شیلا؛ بلوم، جاناتان (1381). هنر و معماری اسلامی 2 (1250-1800 م.)، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: سمت.
پرایس، کریستین (1364). تاریخ هنر اسلامی، ترجمه: مسعود رجب‌نیا، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
پورتر، ونیتیا (1381). کاشی‌های اسلامی، ترجمه: مهناز شایسته‌فر، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
جلالی، میثم (1392). «کاشی‌های زرین‌فام حرم امام رضا j: سندی از هویت تاریخی شهر مشهد»، در: مشکوة، ش119، ص138-156.
چوبک، حمیده (1386). «کاوش‌های باستان‌شناسی دژ حسن صباح الموت»، در: مجموعه مقالات نهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران، تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، معاونت پژوهشی، پژوهشکده باستان‌شناسی، ج1، ص85-130.
حموی، شهاب ‌الدین ابو عبد الله یاقوت بن عبد الله (1995). معجم ‌البلدان، بیروت: دار الصادر، طباعة ‌الثّانیة.
دیماند، موریس اسون (1383). راهنمای صنایع اسلامی، ترجمه: عبدالله فریار، تهران: علمی و فرهنگی.
روح‌فر، زهره؛ و دیگران (1431). «تصمیم النقوش والألواح المکتوبة محراب علی بن جعفر المطلیّه بقم»، مجلة العلوم الانسانیة الدولیة، العدد 17 (3)، ص1-11.
شریعت، زهرا (1386). «تزئینات کتیبه‌ای آستان مقدس قم»، در: مطالعات هنر اسلامی، ش7، ص89-110.
عرب، کاظم (1381). «گزارش تحقیق و معرفی هفت بنای تاریخی ارزشمند قم بازمانده از قرن هشتم هجری»، در: اثر، ش33-34، ص146-163.
فغفوری، رباب؛ بلخاری قهی، حسن (1393). «تجلی حکمت اسلامی در ساختار و مضامین محراب زرین‌فام حرم مطهر رضوی»، در: نقش جهان، س4، ش1، ص7-16.
فیض، عباس (1349). گنجینه آثار قم، قم: مهر استوار، ج1.
فیض، عباس (1350). گنجینه آثار قم، قم: مهر استوار، ج2.
قره‌چانلو، حسین (1372). «امام‌زاده یحیی ورامین»، در: وقف، میراث جاویدان، ش2، ص70-73.
قره‌چانلو، حسین (1386). «امام‌زاده حبیب بن موسی کاشان»، در: وقف، میراث جاویدان، ش58، ص37-41.
قوچانی، عبدالله (1371). اشعار فارسی کاشی‌های تخت‌سلیمان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
قوچانی، عبدالله (1395). احادیث کاشی‌های زرین‌فام حرم مطهر امام رضا (ع)، مشهد: آستان قدس رضوی.
کاشانی، ابوالقاسم عبدالله (1345). عرایس الجواهر و نفایس الاطایب، به کوشش: ایرج افشار، تهران: انجمن آثار ملی.
کریمی، فاطمه (1372 الف). «ابوزید کاشانی»، در: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج5، ص506-509.
کریمی، فاطمه (1372 ب). «ابوطاهر»، در: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج5، ص632-638.
کفیلی، حشمت (1392). «مطالعه نقش و نوع کاشی‌های زرین‌فام حرم مطهر امام رضا (ع) محفوظ در موزه آستان قدس رضوی»، در: مطالعات هنر اسلامی، ش18، ص87-98.
کلایس، ولفرام (1385). «معماری بنای مغولی بر روی دیوار ساسانی کنار رودخانه»، در: بیستون: کاوش‌ها و تحقیقات سال‌های 7-1963، به کوشش ولفرام کلایس و پیتر کالمایر، برگردان: فرامرز نجد سمیعی، ص232-285، تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور.
کیانی، محمدیوسف (1388). تاریخ هنر و معماری ایران در دوره اسلامی، تهران: سمت، چاپ یازدهم.
گنجوی، سعید (2535). «بررسی و پی‌گردی در سلطانیه»، در: گزارش‌های چهارمین مجمع سالانه کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی در ایران، به کوشش: فیروز باقرزاده، تهران: مرکز باستان‌شناسی ایران، ص74-91.
موسوی، انسیه ‌سادات؛ چیت‌سازیان، امیرحسین (1392). «چونان دری گشوده به بهشت: کاشی‌کاری بنای امام‌زاده علی بن جعفر j قم»، در: www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=934&articleID=877876
موسوی، محمود (1376). «کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر تاریخی حریره کیش»، در: گزارش‌های باستان‌شناسی (1)، تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی، ص205-238.
مولوی، عبدالحمید (1353). «کاشی‌های ازاره حرم مطهر رضوی»، در: نامه آستان قدس (ویژه‌نامه)، ص179-197.
ناومان، رودلف (1374). ویرانه‌های تخت سلیمان و زندان سلیمان، ترجمهٔ: فرامرز نجد سمیعی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
نراقی، حسن (1374). آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی.
نوراللهی، علی (1386). بررسی و شناسایی باستان‌شناسی بخش مرکزی شهرستان تفرش، آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی، منتشرنشده.
واتسون، آلیور (1382). سفال زرین‌فام ایرانی، ترجمه: شکوه ذاکری، تهران: سروش.
Aga-Oglu, Memet (1935). "Fragments of Thirteenth Century Mihrāb at Nedjef", Ars Islamica, Vol. II¸ Part 1, pp. 128-131.
Bahrami¸ Mehdi (1988). Gurgan Faiences, Mazda Publisher.
Bivar, A. D. H. (2000). Excavations at Ghubayra, Iran, London.
Blair, Sheila (1986). "A Medieval Prsion Builder", in: The Journal of the Society of Architectural Historians‚ Vol. 45, No. 4, pp. 389-395.
Crane, H. (1993). "Notes on Saldjuq Architectural Patronage in Thirteenth Century Anatolia", in: Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. XXXVI, pp. 1-57.
Donalson, M. D. (1935). "Significant Mihrabs in the Haram at Mashhad", Ars Islamica, Vol. II, Part 1, pp. 118-134.
Grube, J. E. (1962). "Some Luster Painted Tiles from Kashan", Oriental Art, pp. 167-174.
Kratchkowskaya, V. A. (1935). "Fragmets du Mihrab de Varamin", Ars Islamica, Vol. 2, No. 1, pp. 132-134.
Mason, Robert B. (1997). "Mediaeval Iranian Luster-painted and Associated Wares: Typology in a Multidisciplinary Study", Iran, Vol. XXXV, PP. 103-135.
Pope, A. U. (1939). "The Ceramic Art in Islamic Times", In: A Survey of Persian Art, Vol. IV, Oxford, pp. 1446-1664.
Ritter, Markus (2015). "The Most Beautiful: The History of the 623/1226 Lustre Mihrab from Kashan and Persian Art Collecting in Europe", in: An Oriental Devotion Abbas Akbari, Tehran, pp. 6-41.
Sarre, Friedrich; Kühnel, Ernest (1928). "Zwei Persische Gebetnischen aus Lüstrierten Fliesen", Berliner Museen, No. 49, pp. 126-131.
Watson, Oliver (1975). "The Masjid-e Ali Quhrud: An Architectural and Epigraphic Survey", Iran, Vol. 13, pp. 59-74.