بررسی مقایسه‌ای جایگاه اهل بیت (ع) در آثار مورخان مذاهب اسلامی، به‌ویژه در قرون اولیه هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه معارف، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

2 استاد گروه تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران

3 دانشیار گروه تاریخ و فرهنگ ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

علاقه فراوان پیروان مذاهب اسلامی به اهل بیت (ع) مانع از بروز اختلاف درباره تعیین مصادیق و جایگاه ایشان در بین عالمان مسلمان نشده است. این اختلافات که مبنای عقیدتی و سیاسی دارد در حوزه تاریخ‌نگاری اسلامی نیز مؤثر بوده است. با وجود پرداختن عموم مورخان مسلمان به موضوع اهل بیت، متون متقدم تاریخی از لحاظ تعریف و تحدید مصادیق، سبقت در تدوین آثار، تعداد آثار و نیز از منظر شیوه و اهداف مطرح‌کردن این موضوع با یکدیگر اختلاف دارند. ما معتقدیم مورخان شیعه علاوه بر پیشگام‌بودن در نگارش درباره این موضوع، تعداد آثار بیشتری نیز به وجود آورده‌اند. در حالی که پیروان مذاهب اهل سنت بیشتر به فضایل فردی و اخلاقی اهل بیت توجه کرده‌اند، مورخان شیعه، به‌ویژه امامیه، در متون تاریخی‌شان علاوه بر مطرح‌کردن فضایل فردی و اخلاقی، بیشتر جایگاه اجتماعی و مسئله امامت و رهبری ایشان را برجسته کرده‌اند. استفاده مورخان شیعه از مبانی کلامی در تاریخ‌نگاری اهل بیت و تمرکز اهل سنت بر گزاره‌های تاریخی از دیگر تمایزات در این باره است که نشانگر تأثیرپذیری تدوین این موضوع از اوضاع و احوال عقیدتی و سیاسی مناطق مختلف جغرافیایی در جامعه اسلامی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Position of the Prophet's Household (AS) in the Works of Historians of Islamic Denominations Especially in the Early Centuries AH

نویسندگان [English]

  • mahdi khazaei 1
  • mohammad sepehri 2
  • asghar ghaedan 3
1 Assistant Professor, Department of Islamic Teachings, Payame Noor University, Tehran, Iran
2 Professor, Department of History, Islamic Azad University, Central Tehran Branch, Tehran, Iran
3 Associate Professor, Department of History and Culture of Islamic Nations, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

The great interest of the followers of different Islamic denominations in Ahl al-Bayt (the Prophet's household) has not prevented the emergence of differences regarding the determination of their examples and place among Muslim scholars. These differences, which have an ideological and political basis, have been effective in the field of Islamic historiography. Despite the fact that most Muslim historians deal with the issue of Ahl al-Bayt, the historical texts differ from each other in terms of definition and scope of examples, preemption in compilation, the number of works, as well as the method and goals of raising the issue. We believe that Shiite historians, in addition to being pioneers in writing about this topic, have also produced more works. While the followers of the Sunni denominations have paid more attention to the personal and moral virtues of Ahl al-Bayt, the Shia historians, especially the Imamis, in their historical texts, in addition to expressing the personal and moral virtues, have highlighted their social status and the issue of Imamate and leadership. The use of theological foundations by Shiite historians in the historiography of Ahl al-Bayt and the focus of Sunnis on historical reports are other distinctions in this regard, which show that the compilations on this issue were influenced by the ideological and political conditions of different geographical regions in the Islamic society.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ahl al-Bayt
  • Historiography
  • Islamic Denominations
  • Shia
  • Sunni
قرآن کریم.
ابن بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (1395). کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
ابن بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (بی‌تا). عیون اخبار الرضا (ع)، تصحیح: مهدی لاجوردی‌زاده، تهران: جهان.
ابن حنبل، احمد بن محمد (1433). فضائل امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (ع)، تحقیق و تصحیح: سید عبدالعزیز طباطبایی، قم: دار التفسیر.
ابن عقده، احمد بن محمد (1424). فضائل امیر المؤمنین (ع)، تحقیق: عبد الرزاق محمد حسین حرز الدین، قم: دلیل ما.
ابن فارس، احمد (بی‌تا). معجم مقاییس اللغة، تحقیق: شهاب الدین ابو عمرو، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1419). تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: محمد حسین شمس الدین، بیروت: منشورات محمد علی بیضون، ج6.
ابن مردویه، احمد بن موسی (1422). مناقب علی بن ابی طالب (ع) و ما نزل من القرآن فی علی، تحقیق: عبد الرزاق محمد حسین حرز الدین، قم: دار الحدیث.
اخبار الدولة العباسیة (1391). تحقیق: عبد العزیز دوری، عبد الجبار مطلبی، بیروت: دار طلیعة للطباعة والنشر.
اشراقی، شهاب‌الدین؛ لنکرانی، محمدفاضل (1369). اهل البیت (ع)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
اصغرپور، حسن (1388). «کتاب‌شناسی تاریخی مناقب‌نگاری اهل بیت (ع) از آغاز تا پایان قرن سوم»، در: مشکات، ش102، ص130-153.
بستی سجستانی، اسماعیل بن احمد (بی‌تا). المراتب فی فضائل امیر المؤمنین و سید الوصیین علی بن ابی طالب (ع)، قم: دلیل ما.
جعفری، حسین محمد (1392). تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه: محمدتقی آیت‌اللهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
جعفریان، رسول (1381). حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (ع)، قم: انصاریان.
جهضمی، نصر بن علی (1410). تاریخ اهل البیت (ع)، تحقیق: محمدرضا حسینی جلالی، قم: آل البیت لاحیاء التراث.
داداش‌نژاد، منصور (1386). «تاریخ‌نگاری شیعیان در سده‌های نخستین»، در: نامه تاریخ‌پژوهان، ش10، ص45-88.
دوری، عبد العزیز (2007). مقدمه فی تاریخ صدر الاسلام، بیروت: مرکز دراسات الوحدة العربیة.
ذهبی، محمد بن احمد (1411). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، بیروت: دار الکتب العربی، ج18.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412). مفردات فی الفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، بیروت: دار الشامیة.
رفاعی، عبد الجبار (1371). معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت (ع)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
رفیعی، علی (1380). «اهل بیت»، در: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی ، ج10، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
زبیر بن بکار (1386). الاخبار الموفقیات، ترجمه و تحقیق: اصغر قائدان، تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
شاکری، مریم (1386). «تاریخ‌نگاری فقها و متکلمان شیعی در دوره آل‌بویه»، در: نامه تاریخ‌پژوهان، ش10، ص89-114.
صفار، محمد بن حسن (1404). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (ص)، تصحیح: محسن کوچه‌باغی تبریزی، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
صفری فروشانی، نعمت‌الله (1386). «بررسی دو اثر تاریخ‌نگاری شیخ صدوق (ره)»، در: نامه تاریخ‌پژوهان، ش10، ص166-207.
طباطبایی، سید عبد العزیز (1417). اهل البیت (ع) فی المکتبة العربیة، قم: مؤسسة آل البیت (ع) لاحیاء التراث.
طبرسی، احمد بن علی (1403). الاحتجاج، تصحیح: محمدتقی موسوی خرسان، مشهد: نشر المرتضی، ج2.
طبری، محمد بن جریر بن رستم (1415). المسترشد فی الامامة امیر المؤمنین علی بن ابی طالب، تحقیق: احمد محمودی، تهران: مؤسسة الثقافة الاسلامیة لکوشانبور.
طبری، محمد بن جریر بن رستم (1427). نوادر المعجزات فی مناقب الائمه الهداة، تصحیح: باسم محمد اسدی، قم: دلیل ما.
طوسی، محمد بن حسن (1414). الامالی، قم: دار الثقافة.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا). الفهرست، قم: منشورات الشریف الرضی.
عزیزی، حسین؛ و دیگران (1380). راویان مشترک؛ پژوهشی در بازشناسی راویان مشترک شیعه و اهل سنت، قم: بوستان کتاب.
قاضی عبد الجبار، احمد بن عبد الجبار (1427). تثبیت دلائل النبوة، تحقیق: عبد الکریم عثمان، قاهره: دار المصطفی للطباعة والنشر.
قرطبی، محمد بن احمد (1417). الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة.
کربلایی پازوکی، علی (1384). «نقش اندیشه‌های کلامی در تاریخ‌نگاری مسلمانان»، در: اندیشه نوین دینی، ش3، ص195-219.
کلابی، عبد الوهاب بن حسن (بی‌تا). مناقب الامام علی ابن ابی طالب (ع)، بیروت: دار الاضواء.
کلینی، محمد بن یعقوب (1387). الکافی، قم: دار الحدیث.
کوفی، محمد بن سلیمان (1423). مناقب الامام امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (ع)، تحقیق: محمد باقر محمودی، قم: مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة.
محمد نور ولی، عبد العزیز (1417). اثر التشیع علی الروایات التاریخیة فی القرن الاول الهجری، المدینة النبویة: دار الخضیری للنشر والتوزیع.
مسعودی، علی بن حسین (1384). اثبات الوصیة للامام علی بن ابی طالب (ع)، قم: انصاریان.
مصطفی، شاکر (1983). التاریخ العربی والمورخون، بیروت: دار العلم للملائین، ج1.
معارف مجید؛ سلیمانی، داوود؛ حیدری نسب؛ علی‌رضا (1387). «اخبار مناقب اهل بیت (ع) میراث مکتوب امت»، در: مقالات و بررسی‌ها، ش88، ص107-128.
مفید، محمد بن محمد (1388). الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ترجمه: امیر خان‌بلوکی، قم: تهذیب.
مفید، محمد بن محمد (1416). الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت: آل البیت لاحیاء التراث.
مفید، محمد بن محمد (بی‌تا). مسار الشیعة فی مختصر تواریخ الشریعة، تحقیق: مهدی نجف، قم: المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید.
میرزایی، علی‌رضا (1397). «مفهوم اهل بیت (ع) و شمول مصداقی آن از منظر علمای اهل سنت»، در: پژوهش‌نامه مذاهب اسلامی، س5، ش9، ص41-55.
نورالاهی، سید محمد (1385). «بررسی و نقد دیدگاه و روش طبری در تاریخ نسبت به اهل بیت (ع)»، در: علوم اسلامی، س1، ش4، ص87-104.
 
هدایت‌پناه، محمدرضا (1383). «درآمدی بر شناخت و شکل‌گیری و تطور صحابه‌نگاری 1»، در: تاریخ اسلام در آینه پژوهش، س1، ش4، ص197-236.
هلالی، سلیم بن قیس (1389). اسرار خاندان محمد (ص)، ترجمه: مهدی صباغی، قم: ارمغان یوسف.
واعظی، محمد جواد (1395). «بررسی تطبیقی گزارش منابع منتخب از فضایل ائمه اطهار»، در: تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، س7، ش22، ص55-74.
ولوی، علی‌محمد (1381). «بررسی تأثیر علایق خاندانی و رسوبات اندیشه دینی نومسلمانان بر ضبط سیره و تاریخ زندگانی پیامبر (ص) قبل از ابن‌اسحاق»، در: فصل‌نامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، ش12، ش43 ، ص208-237.