صفات خدا از دیدگاه مولوی و مقایسه آن با آرای متکلمان اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه قم، قم، ایران

2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

جلال‌الدین مولوی بزرگ‌ترین شاعر و عارف ایرانی سده هفتم هجری است که اندیشه‌هایش همواره محل توجه بوده است. در مقاله پیش رو، رهیافت‌های بحث از صفات خدا از دیدگاه مولوی و مقایسه آن با آرای متکلمان اسلامی بررسی و تحلیل شده است. مبحث یادشده از محوری‌ترین موضوعات مطرح در حوزه علم کلام است که تاریخ تفکر بشر مملو از اتخاذ مواضع اثباتی و نفیی در قبال آن است. در این پژوهش به روش توصیفی‌تحلیلی و با هدف تبیین رویکرد مولوی در موضوع مذکور و با تتبع و واکاوی در شش دفتر مثنوی، مهم‌ترین اثر مولوی، سخنان او درباره «تشبیه» و «تنزیه» خدا را تبیین کرده، با مواضع فرقه‌های مشهور کلامی سنجیده‌ایم. این تحقیق نشان می‌دهد که مولوی در باب خداشناسی، در عین باورمندی به تنزیه و تعالی حق از ادراک و توصیف، رؤیت، داشتن نظیر و ...، «تشبیه» را نیز پذیرفته، و جمع این دو را با شیوه‌های گوناگون در مثنوی تبیین می‌کند. در بحث از صفات خبری و آیات موهم معنای تشبیه، آرای مولوی گاه با اندیشه‌های ماتریدیه همسویی دارد و گاه حاصل استقلال رأی او در این مسئله است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Attributes of God from the Point of View of Rumi and Comparing It with the Opinions of Islamic Theologians

نویسندگان [English]

  • maryam baghi 1
  • Ahmad Ahmadi 2
1 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Qom, Qom, Iran
2 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

Jalal al-Din Rumi is the greatest Iranian poet and mystic of the 7th century AH, whose thoughts have always been the focus of attention. In the present article, the approaches to God's attributes from Rumi's point of view have been examined, analyzed and compared with the opinions of Islamic theologians. The mentioned topic is one of the most central issues in the field of theology, for which the history of human thought is full of affirmative and negative positions. This research, using the descriptive and analytical method, with the aim of explaining Rumi's approach to the mentioned subject, and by following and analyzing the six chapters of Masnawi, Rumi's most important work, explains his words about tashbih (anthropomorphism) and tanzih (transcendence) of God and compares them with the views of famous theological sects. The present paper shows that in the matter of knowing God, while believing in God's transcendence to be understood, described, seen, likened, etc., Rumi also accepts anthropomorphism and explains the combination of these two features in different ways in Masnawi. Regarding the narrative attributes and the verses implying anthropomorphism, Rumi's opinions are sometimes in line with Maturidiyyah's thoughts, and sometimes they originate from his independent opinion on this issue.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rumi
  • God's Nature and Attributes
  • Anthropomorphism
  • Transcendence
  • Islamic Theology
قرآن کریم (۱۳۷۷). ترجمه: محمدمهدی فولادوند، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.
نهج البلاغه (1379). ترجمه: محمد دشتی، قم: مشرقین، چاپ سوم.
ابن حزم الظاهری، علی بن احمد (بی‌تا). الفصل فی الملل والاهواء والنحل، تحقیق: محمد ابراهیم نصر، عبد الرحمن عمیرة، بیروت: دار الجیل.
ابن خلدون، عبدالرحمن (1366). مقدمة ابن خلدون، ترجمه: محمدپروین گنابادی، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ پنجم.
ابن عربی، محیی الدین (1946). فصوص الحکم، تعلیق: ابو العلاء عفیفی، بیروت: دار الکتب العربی.
اشعری، علی بن اسماعیل (۱۹۷۷). الإبانة عن اصول الدیانة، تقدیم و تحقیق و تعلیق: دکتوره فوقیه حسین محمود، بی‌جا: دار الانصار، الطبعة الاولی.
اشعری، علی بن اسماعیل (2008). مقالات الإسلامیین واختلاف المصلّین، تحقیق و شرح: نواف الجرّاح، بیروت: دار صادر، الطبعة الثانیة.
ایجی، عضد الدین عبد الرحمن (1997). المواقف، بشرح: علی بن محمد جرجانی، تحقیق: عبد الرحمن عمیرة، بیروت: دار الجیل، الطبعة الاولی.
الباقلانی، محمد بن الطیب (1993). تمهید الاوائل و تلخیص الدلائل، عماد الدین احمد حیدر، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة، الطبعة الثالثة.
بغدادی، عبد القاهر بن طاهر (19۹۴). الفرق بین الفرق، تعلیق: الشیخ ابراهیم رمضان، بیروت: دار المعرفة، الطبعة الاولی.
بیهقی، احمد بن الحسین (2002). الاسماء والصفات، تحقیق و تعلیق و فهرست: عماد الدین احمد حیدر، بیروت: دار الکتب العربیة، الطبعة الثالثة.
پورجوادی، نصرالله (1363). «مسئله تشبیه و تنزیه در مکتب ابن‌عربی و مولوی»، در: معارف، ش2، ص3- ۲۴.
جهانگیری، محسن (1361). محیی‌الدین بن عربی: چهره برجسته عرفان اسلامی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ اول.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1364). سّر نی: نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی، تهران: علمی، چاپ اول.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1367). بحر در کوزه: نقد و تفسیر قصه‌ها و تمثیلات مثنوی، تهران: علمی، چاپ دوم.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1382). نربان شکسته: شرح توصیفی و تحلیلی دفتر اول و دوم مثنوی، تهران: سخن، چاپ اول.
سلمی، محمد بن الحسین (2001). حقائق التفسیر، تحقیق: سید عمران، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1368). حدیقة الحقیقة و طریقة الشریعة، تصحیح: مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ سوم.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1350). الملل والنحل، ترجمه: افضل‌الدین صدر ترکه اصفهانی، تصحیح: سید محمدرضا جلالی نایینی، تهران: اقبال.
شیمل، آنه ماری (1382). شکوه شمس، ترجمه: حسن لاهوتی، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ چهارم.
طوسی، ابو نصر سرّاج (1388). اللمع فی التصوف، تصحیح و تحشیه: رینولد الین نیکلسون، ترجمه: مهدی محبّتی، تهران: اساطیر، چاپ دوم.
عبدالحکیم، خلیفه (1383). عرفان مولوی، ترجمه: احمد محمدی و احمد میرعلایی، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ پنجم.
علم‌الهدی، مرتضی بن داعی (1364). تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، تصحیح: عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، چاپ دوم.
فروزان‌فر، بدیع‌الزمان (1347 الف). احادیث معنوی، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
فروزان‌فر، بدیع‌الزمان (۱۳۴۷ ب). شرح مثنوی شریف، تهران: زوار، چاپ چهارم.
قاری حنفی، ملا علی (بی‌تا). شرح الفقه الاکبر، تحقیق: علی محمد دندل، بیروت: دار الکتب العلمیة.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1361). رساله قشیریه، ترجمه: ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
کریمی، سودابه (1384). بانگ آب: دریچه‌ای به جهان نگری مولانا، تهران: شور، چاپ اول.
الکلینی الرازی، محمد بن یعقوب (1382). اصول الکافی، تهران: دار الاسوة، الطبعة السادسة.
ماتریدی السمرقندی، ابو منصور محمد بن محمد بن محمود (1970). التوحید، تحقیق: فتح الله خلیف، الإسکندریة: دار الجامعات المصریة.
مجلسی، محمد باقر (۱۹۸۳). بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: مؤسسة الوفا، الطبعة الثانیة.
مولوی، جلال‌الدین محمد (1375). مثنوی معنوی، تصحیح: رینولد الین نیکلسون، تهران: توس، چاپ اول.
نیکلسون، رینولد الین (1378). شرح مثنوی معنوی مولوی، ترجمه: حسن لاهوتی، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
نیکلسون، رینولد الین (1358). تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا، ترجمه: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: توس.
ولادوست، بیتا (۱۳۹۳). «تشبیه و تنزیه»، در: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ص34۱-34۸.