بررسی و نقد نظریۀ زیادت صفات حق‌تعالی بر ذات او از منظر فخر رازی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری فلسفه و کلام دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران

2 استاد فلسفه و کلام دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران

3 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران

10.22034/jid.2023.261592.2125

چکیده

این نوشتار به دنبال پاسخ‌گویی به پرسش اصلی «رابطۀ بین ذات و صفات الهی از منظر فخر رازی چگونه است؟» شکل گرفته است. پژوهش حاضر با محور قراردادن صفات ذات، بررسی‌های خود را پیش برده است. یافته‌های پژوهش عبارت‌اند از: فخر رازی بسیاری از مسائل مطرح‌شده پیرامون صفات الهی را به مباحث لفظی فرو کاسته است و از این رهگذر می‌کوشد اختلافات کلامی مربوط به این مسئله را به حداقل برساند؛ اما او این راهکار را در موارد بسیاری رعایت نمی‌کند و بررسی‌های وجودشناسانۀ بسیاری در رابطه صفات و ذات انجام داده است. فخر رازی ضمن دلایل کلی و خاص هر صفتی، سعی در رد عینیت ذات و صفات دارد. او دلایل رد عینیت را کافی نمی‌داند و در مواردی به عینیت متمایل می‌شود؛ اما همچنان در جایگاه متکلمی اشعری از غیریت دفاع می‌کند. فخر رازی برای ایجاد وفاق میان این دیدگاه‌ها غیریت صفات الهی با ذات را نظریۀ مختار خود بر می‌گزیند؛ اما برای حل مشکلات آن با بیان قیام صفات به ذات به عنوان نحوه غیریت، در‌واقع خالقیت ذات برای صفات را می‌پذیرد و خود را به عرفا بسیار نزدیک می‌نماید

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

An Examination and Crituqe of Fakhr al-Rāzī’s Theory of the Distinction between God’s Attributes and His Essence

نویسندگان [English]

  • AmirHosain MansouriNouri 1
  • einallah khademi 2
  • fatemeh malbubi 3
  • Masoud Zeinolabedin 3
1 PhD, Philosophy and Theology, Faculty of Humanities, Shahid Rajaee Teacher Training University, Tehran, Iran.
2 Professor, Philosophy and Theology, Faculty of Humanities, Shahid Rajaee Teacher Training University, Tehran, Iran
3 PhD, Philosophy and Theology, Faculty of Humanities, Shahid Rajaee Teacher Training University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

This article seeks to explore the relationship between God's essence and His attributes from the perspective of Fakhr al-Rāzī, with a specific focus on essential divine attributes. In examining Fakhr al-Rāzī's views, we observe that he often simplifies various theological disagreements pertaining to divine attributes by reducing them to verbal issues. However, he does not consistently apply this approach universally, as he also delves into ontological investigations of divine attributes and essence in several instances. In his examination of general and specific arguments concerning the attribution of each attribute to God, Fakhr al-Rāzī endeavors to challenge the notion of identity between the essence and the attributes. Despite being an Ashʿarite theologian, he finds the arguments against this identification to be insufficient and occasionally leans toward affirming their identity. However, in order to reconcile these divergent perspectives, he ultimately supports the distinction between divine attributes and God's essence, while addressing the inherent issues associated with this distinction by positing that the attributes are dependent on the essence. This perspective implies that the essence has brought forth the attributes, aligning closely with the viewpoint espoused by Muslim mystics.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Distinction between divine attributes and the divine essence
  • dependence of attributes on the essence
  • Fakhr al-Rāzī

مراجع

  1. ابن رشد، محمد بن احمد (1993 م)؛ تهافت التهافت؛ چ اول، بیروت: دار الفکر.
  2. ابن‌عربی، محیی‌الدین [بی‌تا]؛ الفتوحات؛ ج 1، بیروت: دار صادر.
  3. احمدوند، معروف‌علی (1389)؛ رابطه ذات و صفات الهی؛ چ دوم، قم: بوستان کتاب.
  4. اسفراینی، اسماعیل (1383)؛ أنوار العرفان؛ چ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  5. اعتصامی، عبدالهادی، رضا برنجکار و محمدجعفر رضایی، (1398)، «وجودشناختی صفات الهی از منظر متکلمان مدرسه بغداد»، شیعه‌پژوهی، ش 16.
  6. بنی‌هاشمی، سیدمحمد و ایمان روشن‌بین، (1393)، «بررسی روایات نفی صفات از ذات الهی و دلالت‌های آن»، مجله نقد و نظر، سال نوزدهم، ش 73.
  7. جوادی آملی، عبدالله (1374)؛ علی بن موسی الرضا علیه ‏السلام والفلسفة الالهیة؛ چ اول، قم: نشر اسراء.
  8. ـــــــــــــــــ (1385)؛ تسنیم؛ ج 8، چ اول، قم: اسراء.
  9. حسن زاده، حسن (1378)؛ ممد الهمم در شرح فصوص الحکم؛ چ اول، تهران: انتشارات وزارت ارشاد.
  10. حسینی اردکانی، احمد بن محمد (1375)؛ مرآت الاکوان؛ چ اول، تهران: میراث مکتوب.
  11. حسینی طهرانی، محمدحسین (1428 ق)؛ توحید علمی و عینی علامه طباطبایی؛ چ هفتم، مشهد: [بی‌نا].
  12. حسینی قائم‌مقامی، سیدعباس (1369)؛ «قرآن و عرفان از منظره امام» کیهان اندیشه، فروردین و اردیبهشت، ش 29.
  13. خادمی، حمیدرضا و سلمان شریعتی (1395)؛ «تبیین رابطه صفات ذاتی و ذات واجب از دیدگاه ملاصدرا»، مجله پژوهش‌های فلسفی ـ کلامی، سال هفدهم، ش 68.
  14. خادمی، عین‌الله (1398)؛ «تحلیل گرایش‌های عرفانی حکیم سبزواری، پیرامون چگونگی پیدایش کثیر از واحد»، پژوهش‌های هستی‌شناختی، ش 16.
  15. دادبه، اصغر (1365)؛ «آراء کلامی فخرالدین رازی» مجله معارف، ش 7.
  16. ـــــــــــــــــ (1366)؛ «فخر رازی، اندیشمندی جستجوگر»، مجله فرهنگ، ش 1.
  17. ـــــــــــــــــ (1372)؛ فخر رازی؛ چ اول، تهران: طرح نو.
  18. داماد، محمدباقر (1385)؛ مصنفات میرداماد؛ چ اول، تهران: انجمن آثار و مفاخر ایران.
  19. دغیم، سمیح (2001 م)؛ مصطلحات الإمام الفخر الرازی؛ چ اول، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
  20. ذبیحی، محمد (1383)؛ «اتحاد مفهومی و مصداقی ذات و صفات واجب تعالی از دیدگاه ابن‌سینا» مجله اندیشه دینی، ش 13.
  21. رنجبر حسینی، محمد، سیدمحمود موسوی و سیدحامد هاشمی (1393)؛ «رابطه ذات و صفات الهی از دیدگاه ابن میثم بحرانی»، مجله تحقیقات کلامی، ش 4.
  22. سالمی، عارف (1392)؛ پایان‌نامه «ترابط ذات و صفات از منظر قاضی عبدالجبار معتزلی، امام فخر رازی و ملاصدرا»، دانشگاه تربیت‌دبیر شهید رجایی.
  23. سبحانی، جعفر (1412 ق)؛ الإلهیات على هدى الکتاب و السنة و العقل؛ چ سوم، قم: المرکز العالمی للدراسات الإسلامیة.
  24. سبزواری، هادی (1379)؛ شرح منظومه؛ ج 2، چ اول، تهران: نشر ناب.
  25. ـــــــــــــــــ (1383)؛ اسرار الحکم؛ چ اول، قم: مطبوعات دینی.
  26. سمنانی، علاء‌الدوله (1383)؛ مصنفات فارسی سمنانی؛ چ دوم، تهران:علمی و فرهنگی.
  27. شبر، سیدعبدالله (1424 ق)؛ حق الیقین فی معرفة أصول الدین؛ چ دوم، قم: انوارالهدی.
  28. شهرستانى، محمد بن عبدالکریم (1364 ش)؛ الملل و النحل؛‏ ج 1، چ سوم، قم: الشریف الرضی.
  29. شیخ‌الرئیس، ابوعلی سینا (1371)؛ المباحثات؛ چ اول، قم: بیدار.
  30. ـــــــــــــــــ (1405 ق)؛ شفاء؛ چ اول، قم: مکتبه آیت‌الله مرعشی.
  31. شیرازی، صدرالدین محمد (1354)؛ المبدأ و المعاد؛ چ اول، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
  32. ـــــــــــــــــ (1360)، الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة؛ چ دوم، مشهد: المرکز الجامعی فی النشر.
  33. ـــــــــــــــــ (1981 م)؛ الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة؛ پچ سوم، بیروت: دار احیاء التراث.
  34. ـــــــــــــــــ [بی‌تا]؛ الحاشیة على الهیات الشفاء؛ چ اول، قم: بیدار.
  35. طوسی، نصیرالدین (1405 ق)؛ تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل؛ چ دوم، بیروت: دار الاضواء.
  36. فخر رازی، محمد بن عمر (1373)؛ شرح عیون الحکمة؛ ج 1، چ اول، تهران: مؤسسة الصادق (ع).
  37. ـــــــــــــــــ (1378)؛ المحصل؛ چ اول، قم: شریف رضی.
  38. ـــــــــــــــــ (1384)؛ شرح الاشارات و التنبیهات؛ ج 1، چ اول، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  39. ـــــــــــــــــ (1406 ق)؛ ‏لوامع البینات شرح أسماء الله تعالى و الصفات؛ چ اول، قاهره: مکتبه الکلیات الازهریه.
  40. ـــــــــــــــــ (1407 ق)؛ المطالب العالیه؛ چ اول، بیروت: دار الکتب العربی،
  41. ـــــــــــــــــ (1420 ق)؛ تفسیر مفاتیح الغیب؛ ج 19، چ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  42. ـــــــــــــــــ (1420 ق)؛ تفسیر مفاتیح الغیب؛ چ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  43. ـــــــــــــــــ (1424 ق)؛ الاربعین فی اصول الدین؛ ج 1، چ اول، بیروت: دارالجیل.
  44. فخر رازی، محمد بن عمر، ابن‌کمونه و نجم‌الدین کاتبی (1386)؛ اسئله نجم‌الدین الکاتبی عن کتاب المعالم لفخرالدین الرازی؛ تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
  45. فرغانى، سعیدالدین سعید (1379)؛ مشارق الدرارى (شرح تائیه ابن فارض)؛ چ دوم، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
  46. فیاضی، غلام‌رضا (1395)؛ درآمدی بر معرفت‌شناسی؛ چ پنجم، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
  47. فیض کاشانی، محسن (1425 ق) (الف)؛ الشافی فی العقائد و الأخلاق و الأحکام؛ چ اول، تهران: دار اللوح.
  48. فیض کاشانی، محسن (1425 ق) (ب)؛ أنوار الحکمة؛ قم: بیدار.
  49. قاضى عبدالجبار، قوام‌الدین مانکدیم (1422 ق)؛ شرح الأصول الخمسة؛ چ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏.
  50. قمی، قاضی سعید (1415 ق)؛ شرح توحید الصدوق؛ چ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  51. قیصری رومی، محمدداوود (1375)؛ شرح فصوص؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  52. ـــــــــــــــــ (1381)؛ رسائل قیصری؛ تصحیح: سیدجلال‌الدین آشتیانی؛ چ دوم، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
  53. کمالی، محمدمهدی (1391)؛ «مقایسه و بررسی دیدگاه حکمت متعالیه و عرفان نظری در کیفیت رابطه ذات و صفات الهی» مجله معارف عقلی، ش 24.
  54. مشکور، محمدجواد (1372)؛ فرهنگ فرق اسلامی؛ چ دوم، مشهد: آستان قدس رضوی.
  55. مصباح یزدی، محمدتقی (1383)؛ آموزش ‏فلسفه؛ ج 1، چ چهارم، تهران: انتشارات بین‌الملل.
  56. مطهری، مرتضی (1378)؛ مجموعه آثار؛ ج 12، چ سوم، تهران: انتشارات صدرا.
  57. ـــــــــــــــــ (1379)؛ مجموعه آثار؛ ج 6، چ دوم، تهران: انتشارات صدرا.
  58. مکارم شیرازی، ناصر (1383)؛ الآیات الولایه فی القرآن؛ چ اول، قم: مدرسه علی بن ابیطالب (ع).
  59. منصوری نوری، امیرحسین، فاطمه کوکرم، محسن شمس و عین‌الله خادمی، «تحلیل رابطه صفت حیات با سایر صفات الهی از منظر فخر رازی»، مجله فلسفه دین، ش 45.
  60. موسوی اعظم، سیدمصطفی (1397)؛ «کارکردهای قاعده تحقق مفاهیم گوناگون به وجود واحد در فلسفه ملاصدرا» مجله اندیشه دینی، ش 67.
  61. مهدوی‌نژاد، حسین (1387)؛ ایمان‌گرایی خردپیشه در اندیشه فخر رازی؛ چ اول، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
  62. نراقی، مهدی (1423 ق)؛ جامع الأفکار و ناقد الأنظار؛ چ اول، تهران: حکمت.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار