نقش عقل‌گرایی معتزله در شکوفایی و توسعه تمدن اسلامی عصر عباسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیارگروه تاریخ دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری رشته مدرسی معارف، گرایش تاریخ و تمدن اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

3 استادیار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

4 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

10.22034/jid.2023.309753.2272

چکیده

بی‌تردید تمدن اسلامی عصر عباسیان را می‌توان یکی از مهم‌ترین و باشکوه‌ترین دوره‌های تمدن اسلامی نامید که برخاسته از عواملی بود که مذهب معتزله با ترویج عقل‌گرایی در مباحث علمی نقش مهم و سازنده‌ای در آن ایفا کرد.
این نوشتار بر اساس روش توصیفیـ تحلیلی، نخست از رابطه معتزله و حکومت عباسیان و نفوذ متکلمان معتزلی در دربار عباسی و برخورداری از قدرت سیاسی خلفا سخن می‌گوید؛ سپس زمینه‌های عقل‌گرایی معتزلیان را بیان می‌کند و با عوامل اثرگذاری معتزله در شکوفایی و توسعه تمدن اسلامی عصر عباسی کلام را ادامه می‌دهد و آنها را در مناظرات علمی، تعامل با اندیشمندان غیرمسلمان، ایجاد و توسعه مراکز علمی و فرهنگی و تدوین و توسعه جایگاه عقل در کلام اسلامی می‌شمارد که در ترویج عقل استدلالی در جامعه اسلامی دوره عباسی نقش‌آفرینی کردند و شکوفایی و توسعه تمدن آن دوران را با ترویج عقل‌گرایی به ارمغان آوردند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Role of Muʿtazilite Rationalism in the Flourishing and Development of the Islamic Civilization During the Abbasid Era

نویسندگان [English]

  • Seyed Hassan Quorishi karin 1
  • sayid hossein musa pour 2
  • Mohammad taher Yaghobi 3
  • yazdan farrokhi 4
1 Assistant professor, Department of History, Payame Noor University, Tehran, Iran
2 PhD student, Teaching Islamic Doctrines, Islamic History and Civilization, Payame Noor University, Tehran, Iran
3 Assistant professor, Department of the History of Culture and Civilization, Payame Noor University, Tehran, Iran
4 Associate professor, Department of History, Payame Noor University, Tehran, Iran
چکیده [English]

There is no doubt that the Abbasid era stands out as one of the most remarkable and illustrious periods in Islamic civilization. This distinction can be attributed to various factors, with the Muʿtazilite school of thought playing a pivotal role by promoting rationalism in scholarly discourse. Utilizing the descriptive-analytic approach, this article explores the relationship between the Muʿtazilites and the Abbasid government, with a specific focus on the impact of Muʿtazilite theologians within the Abbasid court and the patronage they received from the caliphs' political authority. Additionally, we delve into the origins of Muʿtazilite rationalism and examine the various factors that contributed to the significant influence of the Muʿtazilites in fostering the growth and development of Islamic civilization during the Abbasid era. The Muʿtazilites made significant contributions in several areas, including scholarly debates, engaging with non-Muslim scholars, establishing scholarly and cultural centers, and promoting the role of reason in Islamic theology. These endeavors played a crucial role in promoting argumentative reason within the Islamic community during the Abbasid era. As a result, the civilization thrived and flourished through rationalism.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Muʿtazilites
  • rationalism
  • civilization
  • Abbasids
  • Islamic theology

مراجع

  1. ابن‌ابی‌الوفاء، ابومحمد عبدالقادر بن محمد [بی‌تا]؛الجواهر المضیئه فی طبقات الحنیفه؛ کراچی: میرمحمد کتب‌خانه.
  2. ابن‏جوزى‏، سبط (1413 ق)؛المنتظم؛ بیروت:دار الکتب علمیه.
  3. ابن‌مرتضی، احمد بن یحیی [بی‌تا]؛طبقات المعتزله؛ بیروت: دارالمکتبه الحیاه.
  4. ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414 ق)؛لسان العرب؛ چ سوم، بیروت: الناشر دار صادر.
  5. ابن‏ندیم، محمد بن اسحاق (1417 ق)؛الفهرست؛ المحقق: إبراهیم رمضان؛چ دوم، بیروت: الناشر دار المعرفة.
  6. اسلامى فرد، زهرا (1389)؛تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام؛چ اول، قم: دفتر نشر معارف.
  7. اشعری، ابوالحسن علی ‌بن اسماعیل (1400 ق)؛مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین؛ تصحیح: هلموت ریتر؛ بیروت: دارالنشر.
  8. بغدادى، عبدالقاهر (1344)؛الفرق‏ بین الفرق؛، ترجمه:محمدجواد مشکور؛ تهران: امیر کبیر.
  9. بوازار، مارسل (1358)؛اسلام و حقوق طبیعی انسان؛ ترجمه: محسن مؤیدی؛ تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
  10. پاینده، ابوالقاسم (1376)؛تاریخ سیاسى اسلام؛ چ نهم، تهران: جاویدان.
  11. حلبی، علی‌اصغر (1382)؛تاریخ و تمدن در اسلام (بررسی‌‌هایی چند در فرهنگ و تمدن اسلامی)؛چ دوم، تهران: اساطیر.
  12. ـــــــــــــــــــ (1376)؛تاریخ علم کلام در ایران و جهان؛چ دوم، تهران: انتشارات اساطیر.
  13. خیاط، عبدالرحیم بن محمد (1981)؛ الانتصار؛ بیروت: دار قابس.
  14. دورانت، ویل (1365)؛تاریخ تمدن؛ ترجمه: احمد آرام و همکاران؛ تهران: انقلاب اسلامی.
  15. ـــــــــــــ(1368)؛درآمدی بر تاریخ و تمدن؛ ترجمه: احمد بطحائی؛ چ دوم، تهران: سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی.
  16. دهخدا، علی‌اکبر (1371)؛لغت‌نامه دهخدا؛جلد دهم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  17. دینوری، احمد بن داود (1371)؛أخبار الطوال؛ مترجم: محمود مهدوى دامغانى؛ چ چهارم، تهران: نشر نى.
  18. ربانی گلپایگانی،علی(1387)؛درآمدی بر علم کلام؛ قم: انتشارات دار الفکر.
  19. ــــــــــــــ (1377)؛فرق و مذاهب کلامی؛ قم: دفتر تحقیقات و تدوین کتب درسی مرکز جهانی علوم اسلامی.
  20. رضایی، فریدون (1394)؛ «مبانی نظری تمدن اسلامی در قرآن و حدیث»؛ پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآنی، گرایش تفسیر قرآن مجید؛ مؤسسه آموزش عالی باختر ایلام.
  21. زیدان، جرجى (1374)؛ تاریخ تمدن اسلام؛ ترجمه: علی جواهرکلام؛چ هفتم، تهران: امیر کبیر.
  22. زرّین‌کوب‏، عبدالحسین (1362)؛ کارنامه اسلام؛ تهران: امیر کبیر.
  23. سبحانى، جعفر (1387)؛ فروغ ابدیت؛ چ بیست‌وهفتم، قم: بوستان کتاب.
  24. سجادی، سیدجعفر (1373)؛فرهنگ معارف اسلامی؛ چ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  25. شبلى نعمانى، محمد (1386)؛تاریخ علم کلام؛ ترجمه: سیدمحمدتقی فخرداعى؛چ اول، تهران: [بی‌جا].
  26. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1415 ق)؛الملل و النحل؛چ چهارم، بیروت: دار المعرفة.
  27. ــــــــــــــــــــــ (1364)؛ الملل و النحل؛ چ سوم، قم: الشریف الرضی.
  28. شیخ الاسلامی، اسعد (1363)؛تحقیقی در مسائل کلامی از نظر متکلمان اشعری و معتزلی؛تهران: امیرکبیر.
  29. صابری، حسین (1383)؛تاریخ فرق اسلامی؛ چ پنجم، تهران: سازمان مطالعات و تدوین علوم اسلامی(سمت).
  30. صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم (1378)؛المظاهرالإلهیةفی أسرارالعلومالکمالیة؛ تهران: بنیاد حکمت صدرا.
  31. ضیف، شوقى [بى‏تا]؛العصر العباسى الاول؛ قاهره: دارالمعارف بمصر.
  32. ــــــــــــــ [بی‌تا]؛ تاریخ الادب العربی؛ قم: ذوی القربی.
  33. طبرسی، فضل بن حسن [بی‌تا]؛الاحتجاج؛ ترجمه: مازندرانی؛ تهران: نشر مرتضوی.
  34. طقوش، محمدسهیل (1394)؛دولت عباسیان؛ مترجم: حجت‌الله جودکی با اضافاتی از رسول جعفریان؛قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  35. معتزلی،الخیاط (1981م)؛کتاب الانتصار؛ بیروت: دار قابس.
  36. عارف، احمد عبدالله (1407)؛الصلة بین الزیدیه و المعتزله، دراسة کلامیة مقارنة لآراء الفرقتین؛ صنعا: دار آزال.
  37. فراهیدی، خلیل بن احمد (1409)؛کتاب العین؛ قم: نشر هجرت.
  38. فوقیه، حسین محمود (1397)؛الابانه عن أصول الدیانه؛الطبعه الاولی،القاهره: دارالانصار.
  39. قبادپور جهان‌آباد، علی فتح (1384)؛«بررسی حیات فکری معتزله در قرن چهارم هجری»؛پایان‌نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه تربیت معلم تهران، دانشکده ادبیات، گروه تاریخ.
  40. قرشی، سیدعلی‌اکبر (1412)؛قاموس قرآن؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه‌.
  41. کاشفی، محمدرضا (1387)؛ تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی؛ قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
  42. کسائی، نورالله (1363)؛مدارس نظامیه و تاثیرات علمی و اجتماعی آن؛چ دوم، تهران: انتشارات امیر کبیر.
  43. گوهریان، کورش (1385)؛«مدیریت آموزشی در مدارس اسلامی با تکیه بر نمونه مدارس نظامیه»؛ فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، شماره 1و 2.
  44. لوبون، گوستاو (1347)؛تمدن اسلام وعرب؛ مترجم:سیدهاشم حسینی؛ تهران: کتابفروشی اسلامیه.
  45. متز، آدام (1377)؛تمدن اسلامی در قرن چهارم یا رنسانس اسلامی؛ ترجمه:علیرضا ذکاوتی قراگزلو؛چ پنجم، تهران: امیر کبیر.
  46. مشکور، محمدجواد (1376)؛سیر کلام در فرق اسلامی؛چ اول، تهران: انتشارات شرق.
  47. مکی، محمدکاظم (1393)؛تمدن اسلامی در عصر عباسیان؛ ترجمه: محمد سپهری؛ تهران: سازمان مطالعات و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت).
  48. موسوی صدیق، سیدابوالفضل (1390)؛ «بررسی علل و پیامدهای گرایش خلفای عباسی به تفکر اشعری»؛ پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ اسلام، دانشگاه باقرالعلوم (ع) قم.
  49. منتظرالقائم، اصغر (1395)؛ تاریخ امامت؛ تهران: نشر معارف.
  50. ولوى‏، على‌محمد (1367)؛ تاریخ علم کلام و مذاهب اسلامى؛ تهران: انتشارات بعثت.‏
  51. یوسفی غروی، محمدهادی (1393)؛کلیات تاریخ تمدن و فرهنگ اسلامی؛ قم: نشر معارف.
  52. یعقوبی، احمد بن علی بن یعقوب (1960)؛التاریخ العقوبی؛ بیروت: [بی‌جا].

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار