بررسی تطبیقی تفسیر آیات اظهار دین و مهدویت از منظر شیعه و اباضیه: (مطالعه موردی آیات توبه: 32-33، صف: 8-9)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه مازندران، ایران

2 دانشجوی دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشگاه مازندران، ایران

10.22034/jid.2023.260611.2120

چکیده

تفسیر و تحلیل آیات «اظهار دین» از پربحث‌ترین آیاتی است که در عرصه رهبری آینده عالم و اندیشه «مهدی موعود» مطرح است و نه‌تنها مفسران قرآن، که مذاهب فقهی نیز با رویکرد خاصی این آیات را تبیین نموده‌اند. از این‌رو پژوهش پیش‌رو با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی تطبیقی تفسیر «آیات اظهار» بر اساس تفاسیر مفسران امامیه و اباضیه با تکیه بر احادیث مورد اتفاق نبوی و علوی می‌پردازد و دلالت آیات فوق را بر پایان تاریخ از دیدگاه دو گرایش امامیه و اباضیه بررسی می‌کند. این نوشتار نتیجه گرفته است که اندیشه مهدویت در اباضیه با توجه به نوع نگاه و تقسیم‌بندی خاص آنها از مسئله امامت، اعتقادی به مهدی موعود و منجی آخرالزمانی ندارند و تا مرحله انکار آن نیز پیش رفته‌اند؛ اما مفسران امامیه بر تعیین وعده خداوند به عصر ظهور تأکید دارند. با توجه به معنای لغوی واژه «اظهار» و دیگر دلایل عقلی ـ نقلی، غلبه نهایی و کامل و همه‌جانبۀ دین اسلام بر سایر ادیان غلبه جسمانی و منحصر به عصر ظهور، به دست حضرت مهدی (عج) از اهل‌بیت (ع) است که با قرآن پیوندی ویژه دارد. تفسیر آیات فوق با بهره‌گیری از احادیث معصومین(ع) منجر به تفسیری معقول می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Exegeses of Quranic Verses Concerning the Prevalence of Religion and Mahdism from Shiite and Ibadi Perspectives: A Case Study of Verses 32-33 of Surah al-Tawba and Verses 8-9 of Surah al-Saff

نویسندگان [English]

  • zeinabossadat Hosseini 1
  • hojjat Alinejad 2
1 Associate professor, Department of Quranic Sciences and Hadith, University of Mazandaran, Iran
2 PhD student, Quranic Sciences and Hadith, University of Mazandaran, Iran.
چکیده [English]

The interpretation of the Verses of Iẓhār al-Dīn (Prevalence of the Religion) has sparked extensive debates regarding the future global leadership and the concept of the "Promised al-Mahdī." These verses have been subject to interpretation by Quranic exegetes and scholars from different jurisprudential schools, resulting in a diverse range of approaches. This comparative study utilizes the descriptive-analytic method to delve into the exegeses of the Verses of "Iẓhār" as per Imami and Ibadi interpretations. The study also takes into account the hadiths from the Prophet and Imam ʿAlī agreed upon by both sects. The objective is to analyze the implications of these verses, from both Imami and Ibadi perspectives, in relation to the end of history. The article concludes that the Ibadi concept of Mahdism, shaped by their distinctive understanding of the Imamate, does not adhere to, and in fact rejects, the notion of the Promised al-Mahdī and an apocalyptic savior. However, Imami exegetes emphasize the divine promise of the future appearance of Imam al-Mahdī. Taking into account the literal meaning of the word "al-iẓhār," as well as other intellectual and textual evidence, it is understood that the complete and widespread dominance of Islam over other religions will occur during the period of the "reappearance" (ẓuhūr) under the leadership of Imam al-Mahdī (a), who belongs to the Prophet's Household and possesses a special connection to the Quran. A rational interpretation of these verses is yielded by referencing hadiths from Shiite Imams.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Prevalence of the religion
  • Mahdism
  • the Imami approach
  • the Ibadi approach
  1. قرآن کریم (1373)؛ ترجمه ناصر مکارم شیرازی؛ قم: انتشارات دارالقرآن الکریم.
  2. ابن‌حزم، علی بن احمد(1998 م)؛ جمهرة انساب العرب؛ بیروت: دار الکتب العلمیة.
  3. ابن‌حنبل، احمد [بی‌تا]؛ المسند؛ بیروت: دار صادر.
  4. ـــــــــــــــ (1416 ق)؛ مسند الإمام أحمد بن حنبل؛ محقق: احمد شاکر؛ قاهره: دار الحدیث.
  5. ابن‌داود، سلیمان بن اشعث سجستانی (1409 ق)؛ سنن ابن داود؛ بیروت: دار الجنان.
  6. ابن‌عاشور، محمد بن طاهر [بی‌تا]؛ التحریر والتنویر؛ [بی‌جا]: [بی‌نام].
  7. اطفیش، محمد بن یوسف (1414 ق)؛ الفرق بین الاباضیة و الخوارج؛ چ چهارم، عمان: مکتبة الضامرى للنشر و التوزیع.
  8. ـــــــــــــــــــــــــ (1914 م)؛ تیسیر التفسیر؛ تحقیق: ابراهیم بن محمد طلای؛ [بی‌جا]‌: [بی‌نا].
  9. امین، سیده نصرت (1361)؛ مخزن العرفان در تفسیر قرآن؛ تهران: نهضت زنان مسلمان.
  10. اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف (1420 ق)؛ البحر المحیط فی التفسیر؛ بیروت: دار الفکر.
  11. بارونی، ابی‌ربیع السلیمان (1434 ق)؛ مختصر تاریخ الاباضیة؛ عمان: مکتبة الضامری.
  12. بحرانی، سیدهاشم (1416 ق)؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ تهران: بنیاد بعثت.
  13. بخاری، محمد بن اسماعیل (1389 ش)؛ الجامع الصحیح؛ تربت جام: انتشارات احمد جام.
  14. بغدادی، علاءالدین علی بن محمد (1404 ق)؛ لباب التاویل فی معانی التنزیل؛ [بی‌جا]: [بی‌نا].
  15. بلاذری، احمد بن یحیی (1939 م)؛ انساب الاشراف؛ تحقیق: محمود فردوس العظم؛ دمشق: دار الیقظة العربیة.
  16. بوسعیدی، خلفان بن محمد (1405 ق)؛ لباب الآثار الواردة على الاولین و المتأخرین الاخیار؛ عمان: وزارة التراث القومى و الثقافة.
  17. ترمذی، محمد بن عیسی (1398 ق)؛ الجامع الصحیح؛ بیروت: دار الفکر.
  18. جعفری، یعقوب (1373 ش)؛ خوارج در تاریخ؛ تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
  19. جمعی از نویسندگان (1374)؛ دایرة المعارف بزرگ اسلامی؛ تهران: دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
  20. جمعی از نویسندگان [بی‌تا]؛ مصطلحات الاباضیة؛ مسقط: وزارة الاوقاف و الشؤون الدینیة.
  21. جهلان، عدوّن [بی‌تا]؛ الفکر السیاسی عند الاباضیه؛ عمان: مکتبة الضامری.
  22. جیطالی، اسما‌عیل‌ بن‌ موسی (1422 ق)؛ قناطیرالخیرات؛ بیروت: دار الکتب‌ العلمیه.
  23. حارثی، مالک بن سلطان (1411 ق)؛ نظریة الامامة عند الاباضیة؛ مسقط: جامعة الاردنیة.
  24. حسینی شیرازی، سیدمحمد (1424 ق)؛ تقریب القرآن الی الاذهان؛ بیروت: دار العلوم.
  25. حنفی، حسن (1988 م)؛ من العقیده الی الثوره؛ بیروت: دارالتنویر، المرکز الثقافی العربی.
  26. خلیلی، بدرالدین احمد بن حمد (1984 م)؛ جواهر التفسیر؛ عمان: مکتبة الاستقامة.
  27. ــــــــــــــــــــــ (1409 ق)؛ الحق الدامغ؛ عمان: [بی‌نا].
  28. دینوری، عبدالله بن مسلم بن قتیبه (1987 م)؛ المعارف؛ بیروت: دار الکتب العلمیة.
  29. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412 ق)؛ المفردات فی غریب القرآن؛ بیروت: دار العلم دار الشامیة.
  30. سبزواری نجفی. محمد بن حبیب‌الله (1406 ق)؛ الجدید فی تفسیر القرآن المجید؛ بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
  31. سیوطی، عبدالرحمان (1408 ق)؛ الحاوی للفتاوی؛ بیروت: دار الفکر.
  32. شبر، سیدعبدالله (1412 ق)؛ تفسیر القرآن الکریم؛ بیروت: دار البلاغة للطباعة والنشر.
  33. شوکانی، محمد بن علی (1414 ق)؛ فتح القدیر؛ بیروت: دار ابن کثیر.
  34. صادقی تهرانی، محمد (1419 ق)؛ البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن؛ قم: مؤلف.
  35. صدوق، محمد بن علی [بی‌تا]؛ عیون اخبار الرضا؛ قم: مکتبة المصطفوی.
  36. صدوق، محمد بن علی (1405 ق)؛ کمال الدین و تمام النعمة؛ تحقیق، تصحیح و تعلیق: علی أکبر الغفاری؛ قم: جامعه مدرسین.
  37. ضیائی، علی‌اکبر (1390 ش)؛ تاریخ و اعتقادات اباضیه؛ قم: ادیان.
  38. طالب هاشم، مهدی (2001 م)؛ الحرکة الاباضیة فى مشرق العربى؛ لندن: دار الحکمة.
  39. طبرسی، فضل بن حسن (1372 ش)؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: انتشارات ناصرخسرو.
  40. ـــــــــــــــــــــ (1417 ق)؛ اعلام الوری باَعلام الهدی؛ قم: تحقیق و نشر مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث.
  41. طبری، محمد بن جریر [بی‌تا]؛ تاریخ طبری؛ بیروت: انتشارات اعلمی.
  42. طریحی، فخرالدین (1375 ش)؛ مجمع البحرین؛ تهران: کتابفروشی مرتضوی.
  43. طوسی، محمد بن حسن (1402 ق)؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  44. عسقلانی، ابن‌حجر (1405 ق)؛ فتح الباری؛ بیروت: دار المعرفة.
  45. عیاشی، محمد بن مسعود [بی‌تا]؛ تفسیر العیاشی؛ تهران: المکتبة الاسلامیة.
  46. غباش، حسین بن عبید غانم (1997 م)؛ عمان الدیمقراطیة الإسلامیة والتاریخ السیاسی الحدیث؛ بیروت: دار الجدید.
  47. غنوی، سعید بن مبروک (1418 ق)؛ السیف الحاد علی من اخذ بحدیث الآحاد فی مسائل الاعتقاد؛ عمان: مکتبة الضامری.
  48. فخرالدین رازی، محمد بن عمر (1420 ق)؛ مفاتیح الغیب؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  49. فراهیدی، خلیل بن احمد (1410 ق)؛ کتاب العین؛ قم: انتشارات هجرت.
  50. فیض کاشانی، ملامحسن (1418 ق)؛ الاصفی فی تفسیر القرآن؛ قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
  51. فیومی، احمد بن محمد [بی‌تا]؛ المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر؛ تحقیق: عبدالعظیم الشناوی؛ قاهره: دار المعارف.
  52. قمی، علی بن ابراهیم (1404 ق)؛ تفسیر القمی؛ تحقیق: سیدطیب موسوی جزائری؛ قم: [بی‌نا].
  53. کاشانی، ملافتح‌الله (1336 ش)؛ تفسیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین؛ تهران: کتابفروشی محمدحسن علمی.
  54. کندی، احمد بن عبدالله (1406 ق)؛ کتاب الاهتداء؛ تحقیق: اسماعیل کاشف؛ عمان: وزارة التراث القومی والثقافة.
  55. متقی هندی، علی بن حسام‌الدین (1405 ق)؛ کنز العمال؛ بیروت: موسسة الرسالة.
  56. معارف، مجید و فرشاد منائی (1394 ش)؛ «بررسی سندی ـ فقه الحدیثی روایت "لا مهدی الا عیسی بن مریم" در منابع روایی اهل سنت»؛ فصلنامه مطالعات فهم حدیث، سال دوم، ش اول.
  57. معروف، نایف محمود (1406 ق)؛ الخوارج فی العصر الامویة؛ بیروت: دار الطلیة.
  58. معمر، علی بن یحیی (1421 ق)؛ الاباضیه بین الفرق الاسلامیة؛ عمان: وزارة التراث القومی و الثقافة.
  59. معینی‌فر، محمد و محسن جوادی صدری (1397 ش)؛ «اندیشه مهدویت از منظر اباضیه»؛ فصلنامه مشرق موعود، سال دوازدهم، ش اول.
  60. مکارم شیرازی، ناصر (1374 ش)؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دار الکتب الاسلامیة.
  61. ملاحویش، عبدالقادر (1405 ق)؛ بیان المعانی؛ دمشق: النشر الاسلامى.
  62. ــــــــــــــ (1382 ق)؛ بیان المعانی؛ دمشق: مطبعۀ الترقّی.
  63. ملک مکان، حمید (1384 ش)؛ «امامت و حکومت از نگاه اِباضیه»؛ دوفصلنامه هفت آسمان، ش 26.
  64. هواری، هود بن مُحَکَّم (1990 م)؛ تفسیرُ کتابِ اللهِ العَزیز؛ بیروت: دار الغرب الاسلامیة.