رویکرد عاطفی ـ اعتقادی به اهل‌بیت (ع) به ویژه امام علی(ع) در نثر عرفانی فارسی (تا پایان قرن نهم هجری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی (ادبیات عرفانی)، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان، لرستان، ایران

3 استادیار گروه معارف دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه لرستان، لرستان، ایران

10.22034/jid.2023.310390.2276

چکیده

صوفیان مسلمان سنت خود را میراث اهل بیت(ع) بویژه امام علی(ع) می‌دانند و ایشان را به عنوان مشایخ اعظم و بانیان طریقت خویش می‌شمارند. با این حال چون تصوف در بستری غیر شیعی ظهور یافت و بالید، با مذهب اهل تسنن شناخته شده است. به نظر می‌رسد شناخت این دوگانگی در باور متصوفه -یعنی پایبندی به شریعت سنی و اصالت شیعی- موضوعی اساسی برای فهم اندیشۀ صوفیانه باشد؛ لذا، این تحقیق در پی پاسخگویی به دو مسئله است: نخست آن‌که رویکرد عاطفی-اعتقادی متصوفه به اهل بیت(ع) بویژه امام علی(ع) و گفتار ایشان در متون عرفانی فارسی تا پایان قرن نهم چگونه است؟ و دیگر آنکه گرایش و ارادت به اهل بیت(ع) در میان متصوفه چگونه بوده است؟ پژوهش حاضر که به روش تحلیلی-توصیفی و بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای فراهم آمده است، اثبات می‌کند که تصوف، سیری تکاملی دارد که از مواجهۀ خنثی با معصوم(ع) و همسان‌پنداری امام(ع) با دیگران و سپس تفضیل اندک اهل بیت(ع) آغاز می‌شود و به‌تدریج به نقطۀ اوج ارادتمندی و مهرورزی به ایشان و نهایتا به تشیع می‌رسد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Emotional and Doctrinal Approch to the Prophet’s Househod, Particularly Imam ʿAlī, in Persian Mystical Prose (Until the End of the Ninth Century AH)

نویسندگان [English]

  • Hosein Rabiei Motlaq 1
  • Ali Noori 2
  • Habib Hatami Kankabud 3
1 PhD student, Persian Language and Literature (Mystical Literature), University of Lorestan, Khorramabad, Iran
2 Associate professor, Department of Persian Language and Literature, University of Lorestan, Iran
3 Assistant professor, Department of Maʿarif, Faculty of Literature and Humanities, University of Lorestan, Khorramabad, Iran
چکیده [English]

Muslim Sufis consider their tradition as the heritage of the Ahl al-Bayt (AS), especially Imam Ali (AS), and consider them as the great shaykhs and founders of their way. Nevertheless, because Sufism emerged ang grows up in a non-Shiite context and, it has known as a Sunni religion. Recognition of this duality in the Sufi belief, that is adherence to Sunni Religion and Shiite originality, seems to be a fundamental issue for understanding the Sufi thought; Therefore, this research wants to answer two questions: First, what is the Sufi’s emotional-ideological approach to the Ahl al-Bayt (AS), especially Imam Ali (AS) and his speech in Persian mystical texts until the end of ninth century? And what is the tendency and devotion to the Ahl al-Bayt (AS) among the Sufis? The present study, which has been prepared in an analytical-descriptive approach and based on library studies, proves that Sufism has an evolutionary course that consists of a neutral encounter with the Innocents (AS) and the alikeness of Imams with others, and then a slight elaboration of the Ahl al-Bayt. (AS) begins and gradually reaches the peak of devotion and compassion to them and finally to Shiism.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic mysticism (Sufism)
  • Mystical prose
  • Ahl al-Bayt (AS)
  • Imam Ali)
  • Shiism
  • Sunnis of Twelve Imams

مراجع

  1.  قرآن کریم

    1. 1. ابن‌حنبل، احمد بن محمد (1416ق)؛ مسند الإمام أحمد بن حنبل؛ چ اول، بیروت: مؤسسة الرسالة.
    2. ابن‌حیون، نعمان بن محمد مغربى (1409ق)؛ شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام؛ چ اول، قم: جامعه مدرسین‏.
    3. اردستانى، پیرجمال‌الدین محمد (1371)؛ مرآت الافراد؛‏ تحقیق و تصحیح: حسین انیسى‌پور؛ چ اول، تهران: زوار.
    4. افلاکى، احمد بن اخى ناطور (1959 م)؛ مناقب العارفین؛ چ اول، آنکارا: [بى‌نا].
    5. جامی، عبدالرحمن (1388)؛ شواهد النبوه لتقویه یقین اهل الفتوه؛ استانبول: مکتبه الحقیقه.
    6. جعفریان، رسول (۱۳۸۷)؛ تاریخ تشیع در ایران؛ چ دوم، تهران: علم.
    7. خوارزمى، کمال‌الدین حسین (‏1384)؛ ینبوع الأسرار؛ تحقیق و تصحیح: مهدى درخشان؛‏ چ اول،‏ تهران‏: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.‏
    8. خصیبى، حسین بن حمدان (1414 ق)؛ الهدایة الکبرى؛ بیروت: البلاغ.
    9. ربیعی مطلق، حسین، علی نوری و حبیب حاتمی‌کنکبود (۱۳۹۸)؛ «جایگاه امام علی (ع) و اثرپذیری از احادیث آن حضرت (ع) در رسائل و مصنفات کمال‌الدین عبدالرزاق کاشانی»؛ کاشان‌شناسی، دورۀ ۱۲. ش ۲.
    10. رمضان‌جماعت، پوراندخت و ناصر جدیدی (۱۳۹۹)؛ «عوامل مؤثر بر شکل‌گیری و گسترش تسنن دوازده‌امامی و تأثیر متقابل آن با تشیع در قرن نهم هجری»؛ شیعه‌شناسی، ش ۷۰.
    11. زرین‌کوب، عبدالحسین (1393)؛ جستجو در تصوف ایران؛ چ سیزدهم، تهران: امیرکبیر.
    12. سپهسالار، فریدون بن احمد (1378)؛ زندگینامۀ مولانا جلال‌الدین مولوى؛ تحقیق و تصحیح: سعید نفیسی؛ چ چهارم، تهران: اقبال.
    13. سمعانى، احمد (1384)؛ روح الأرواح فى شرح أسماء الملک الفتاح؛ تحقیق و تصحیح: نجیب مایل هروی؛ چ دوم، تهران: علمى و فرهنگى.
    14. سمنانى، علاء‌الدوله (1383)؛ مصنفات فارسى سمنانى؛ تحقیق و تصحیح: نجیب مایل هروی؛ چ دوم، تهران: علمى و فرهنگى.
    15. شوشتری، نور‌الله بن شریف‌ الدین (1377)؛ مجالس المؤمنین؛ تصحیح احمد عبد منافی؛ تهران: اسلامیه.
    16. شیرازى، روزبهان بقلى (1374)؛ شرح شطحیات؛ تحقیق و تصحیح: هانری کربن؛ چ سوم، تهران: طهورى.
    17. طباطبایى، سیدمحمدحسین (1387)؛ رسالت تشیع در دنیاى امروز؛ چ دوم، قم: بوستان کتاب.
    18. طبرسى، احمد بن على (1403 ق)؛ الإحتجاج على أهل اللجاج؛ چ اول، مشهد: مرتضی.
    19. غزالی، ابوحامد محمد (1386)؛ ترجمه احیاء علوم الدین؛ ترجمۀ: مؤیدالدین خوارزمى؛ تصحیح: حسین خدیوجم‏؛ چ ششم، تهران: علمى و فرهنگى.
    20. ــــــــــــــــــــ (1383)؛ کیمیاى سعادت؛ چ یازدهم، تهران: علمى و فرهنگى.
    21. فراهى هروى، معین‌‌الدین (ملامسکین) (1384)؛ تفسیر حدائق الحقائق؛ تحقیق و تصحیح: سیدجعفر سجادی؛ چ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
    22. قادری، سیدعلی (1383)؛ خمینی روح‌الله: زندگینامه امام خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال؛ چ سوم، ت‍ه‍ران‌: م‍وس‍س‍ه‌ ت‍ن‍ظی‍م‌ و ن‍ش‍ر آث‍ار ام‍ام‌ خ‍م‍ی‍ن‍ی ‌(ره)‏‏.
    23. قدرت‌اللهی احسان و مرضیه درویشی (۱۳۹۵)؛ «گرایش‌های شیعی در تصوف علاء‌الدوله سمنانی»؛ شیعه‌شناسی، ش ۵۵.
    24. قرائتى، محسن (1388)؛ تفسیر نور؛ چ اول، تهران: مرکز فرهنگى درس‌هایى از قرآن‏.
    25. قشیرى، ابوالقاسم عبدالکریم (1374)؛ ترجمۀ رساله قشیریه؛ ترجمۀ: ابوعلى عثمانى؛ تحقیق و تصحیح: بدیع‌الزمان فروزانفر؛ چ چهارم، تهران: علمى و فرهنگى.
    26. قطب، عبدالله بن محیى (1384)؛ مکاتیب عبدالله قطب؛ چ اول، قم: قائم آل محمد.

    27 .قلانسى نسفى، عبدالله بن محمد بن ابى‌بکر (1385)؛ ارشاد در معرفت و وعظ و اخلاق؛ تحقیق و تصحیح: عارف نوشاهى؛. تهران: میراث مکتوب.‏

    1. کاشانى، عزالدین محمود بن على (1393)؛ مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة؛ چ چهاردهم، تهران: هما.
    2. کاشفى سبزوارى، ملاحسین (1382)؛ روضة الشهداء؛ چ سوم‏، قم‏: نوید اسلام.‏
    3. ـــــــــــــــــــــــ (1350)؛ فتوت‌نامۀ سلطانی؛ به اهتمام: محمدجعفر محجوب؛ تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
    4. کراجکى، محمد بن على (1410 ق)؛ کنز الفوائد؛ چ اول، قم: دار الذخائر.
    5. مستملى بخارى، اسماعیل (1363)؛ شرح التعرف لمذهب التصوف؛ تصحیح: محمد روشن؛ چ اول، تهران‏: اساطیر.
    6. مطهرى، مرتضى ‏(1372)؛ مجموعه آثار استاد شهید مطهرى؛ چ هشتم، قم: صدرا.‏
    7. مکارم شیرازى، ناصر (1371)؛ تفسیر نمونه؛ چ دهم، تهران‏: دار الکتب الإسلامیة.
    8. میبدى، حسین بن معین‌الدین (1376)؛ شرح دیوان منسوب به امیر المؤمنین على بن ابى طالب (ع)؛ تحقیق و تصحیح: حسن رحمانى و سیدابراهیم اشک شیرین؛ چ اول، تهران: میراث مکتوب.
    9. میبدی رازی، ابوالفضل رشیدالدین (1371)؛ کشف الأسرار و عدة الأبرار؛ تصحیح: على‌اصغر حکمت، چ پنجم، تهران: امیرکبیر.
    10. نسفی، عزیزالدین (1352)؛ مقصد اقصى؛ تحقیق و تصحیح: حامد ربانى؛ چ اول، تهران: گنجینه.
    11. ـــــــــــــــــــ (1379)؛ بیان التنزیل؛ تحقیق و تصحیح: سیدعلى‌اصغر میرباقرى‌فرد؛ چ اول، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
    12. ــــــــــــــــــــ (1386 الف)؛ الإنسان الکامل؛ تحقیق و تصحیح: ماریژان موله؛ چ هشتم، تهران: طهورى.
    13. ــــــــــــــــــ (1386 ب)؛ کشف الحقائق؛ تحقیق و تصحیح: احمد مهدوی دامغانی؛ چ چهارم، تهران: علمى و فرهنگى.
    14. هجویرى، ابو الحسن على (1375)؛ کشف المحجوب؛ تحقیق و تصحیح: و. ژوکوفسکى و والنتین آلکسى یریچ‏؛ چ چهارم، تهران: طهورى.
    15. همدانى، عین‌القضات (1341)؛ تمهیدات؛ تحقیق و تصحیح: ع‍فی‍ف‌ ع‍س‍ی‍ران؛ چ اول، تهران: دانشگاه تهران.
    16. ــــــــــــــــــــــــ (1377)؛ نامه‌های عین‌القضات همدانی؛ ب‍ه‌ اه‍ت‍م‍ام:‌ ع‍ل‍ی‍ن‍ق‍ی‌ م‍ن‍زوی‌، عفن‍ی‍ف‌ ع‍س‍ی‍ران؛‌ چ اول، تهران: اساطیر.
    17. همدانی، سیدعلی (1370)؛ احوال و آثار میرسیدعلى همدانى (شش رساله)؛ تحقیق و تصحیح: محمد ریاض؛ چ دوم، پاکستان: مرکز تحقیقات فارسى ایران و پاکستان.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار