بررسی تطبیقی توبه از نگاه خواجه عبدالله انصاری و بحیی بن‌ پقوده

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر پسادکتری، گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

10.22034/jid.2024.337850.2332

چکیده

توبه یا رجوع از مخالفت حکم حق به موافقت با آن، از ویژگی‌های بنیادین ادیان یهود و اسلام است که خواجه عبدالله انصاری (396-481 ق) عارف مسلمان در منازل السائرین و بحیی بن ‌پقوده عارف یهودی معاصر وی در الهدایة الی فرائض القلوب آن را از جملۀ ابواب سلوکی قرار ‌داده‌اند. یافته‌های این پژوهش که بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و با روش توصیفی _ تحلیلی انجام شده است، نشان می‌دهد این دو عارف با وجود اشتراک در مشخصات توبه، دربارۀ جایگاه، شرح و تقسیم‌بندی آن اختلاف دارند. خواجه توبه را دومین منزل سلوکی قرار داده است؛ اما ابن‌پقوده آن را هفتمین باب از ابواب ده‌گانه به محبت الهی دانسته ‌است. خواجه که بنیان سلوکی خود را بر کتاب و نقل استوار کرده است، توبه را بر اساس درجۀ سالکان به سه درجۀ عامه، خاصه و خاصّ‌الخاص تقسیم می‌کند و غایت منزل توبه را توبه از اشتغال به هرچه غیرحق معرفی می‌کند؛ اما بحیی در قالب بیانی مبسوط و متأثر از منابع اسلامی، با تأکید بر استفاده از سه منبع عقل، کتاب و نقل، توبۀ کامل را حاصل چیرگی عقل بر شهوت و محاسبه نفس می‌داند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Repentance from the Perspectives of Bahya ibn Paquda

نویسندگان [English]

  • SEYED ALI MOSTAJABOLDAVATI 1
  • MAJID SADEGHI HASANABADI 2
1 Post-doctoral researcher, Department of Islamic Philosophy and Theology, University of Isfahan, Isfahan, Iran
2 Associate professor, Department of Islamic Philosophy and Theology, University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

Repentance, the act of returning from disobedience to God's ruling to obedience, stands as a fundamental tenet in both Judaism and Islam. Khwāja ʿAbd Allāh al-Anṣārī (396-481 AH), a Muslim mystic, categorized it as a stage of mystical wayfaring in his Manāzil al-saʾirīn, while Bahya ibn Paquda, a Jewish mystic of the same era, did so in his al-Hidāya ilā farāʾiḍ al-qulūb. Research conducted through library studies utilizing the descriptive-analytic method reveals that, despite their agreements on the characteristics of repentance, these two mystics differ in their perspectives on its place, elaboration, and categorizations. Khwāja views repentance as the second station of spiritual journeying, rooted in the Quran and transmitted hadiths, and divides it into three degrees based on the wayfarers' levels: lay, elite, and elite of the elite. He posits that the pinnacle of repentance lies in turning away from everything but God. Conversely, ibn Paquda places repentance as the seventh gate out of ten towards divine love, influenced by Islamic sources and supported by reasoning, scripture, and transmitted traditions. He presents a detailed account asserting that genuine repentance arises from reason reigning over desire and the soul's self-assessment.

کلیدواژه‌ها [English]

  • repentance
  • Khwāja ʿAbd Allāh al-Anṣārī
  • Manāzil al-sāʾirīn
  • Bahya ibn Paquda
  • al-Hidāya ilā farāʾiḍ al-qulūb
قرآن کریم، (1380 ش)؛ ترجمه: ناصر مکارم شیرازی؛ تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
کتاب مقدس، ترجمه عصر جدید، نسخه آنلاین در تارنمای https://www.bible.com (قابل دسترسی در تاریخ 15/10/1400).
ابن‌پقوده، بحیی بن ‌یوسف (2010 م)؛ الهدایة الی فرائض القلوب و التنبیه الی لوازم الضمائر؛ تحقیق: احمد شحلان؛ رباط: دار ابی‌رقراق للطباعة و النشر.
ابن‌عربی، محیی‌الدین (1994 م)؛ الفتوحات المکیة؛ تصحیح: عثمان یحیی؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن‌فرّا، ابو‌یعلی (1410 م)؛ ابطال التأویلات لاخبار الصفات؛ تحقیق: محمد نجدی؛ کویت: مکتبة دارالامام الذهبی.
آمدی، عبدالواحد (1410 ق)؛ غررالحکم و دررالکلم؛ تصحیح: سیدمهدی رجایی؛ قم: دار الکتب الاسلامی.
آملی، محمد بن‌ محمود (1379 ش)؛ نفائس الفنون فی عرایس العیون؛ تصحیح: ابراهیم میانجی؛ تهران: کتابفروشی اسلامیه.
انصاری، خواجه عبدالله (1373 ش)؛ شرح عبدالرزاق کاشانی بر منازل السائرین؛ تصحیح: علی شیروانی؛ تهران: الزّهرا.
انصاری، خواجه عبدالله [بی‌تا]؛ صد میدان؛ به کوشش: اکرم شفائی؛ [بی‌جا]: [بی‌نا].
باخرزی، یحیی بن ‌احمد (1345 ش)؛ اوراد الاحباب و فصوص الآداب؛ به کوشش: ایرج افشار؛ تهران: دانشگاه تهران.
بحرانی، عبدالله بن‌ نورالله (1363 ش)؛ عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الآیات و الاخبار و الاقوال؛ قم: مدرسه الامام المهدی.
بقلى شیرازى، روزبهان بن ابی‌نصر (1366 ش)؛ عبهر العاشقین؛ تهران: منوچهرى.
بورکوى، ژرژ (1381 ش)؛ سرگذشت پیر هرات خواجه عبدالله انصارى؛ ترجمه: عبدالغفور روان فرهادى؛ تهران: مؤسسه فرهنگى و هنرى الست فردا.
تلمسانی، سلیمان بن ‌علی (1988 م)؛ شرح منازل ‌السائرین الی الحق المبین؛ به کوشش عبدالحفیظ منصور؛ قم: چاپ افست.
جامی، عبدالرحمن بن احمد (1858 م)؛ نفحات الانس؛ کلکته: مطبعة لیسى.
خیاطیان، قدرت‌‌اله، سیدعلی مستجاب‌‌الدعواتی و عظیم حمزییان (1399 ش)؛ «بررسی تطبیقی زهد از نگاه خواجه عبدالله انصاری در "منازل السائرین" و بحیی بن ‌پقوده در "الهدایة الی فرائض القلوب"»؛ مجله معرفت ادیان، سال یازدهم، ش 2.
سرّاج، ابونصر (1914 م)؛ اللّمع فی التصوف؛ تصحیح: رینولد نیکلسون؛ لیدن: مطبعة بریل.
سهروردی، شهاب‌الدین ابوحفص عمر (1375 ش)؛ عوارف ‌المعارف؛ ترجمه: عبدالمؤمن اصفهانی؛ تهران: علمی و فرهنگی.
طباطبایی، فاطمه (1382‌ ش)؛ ‏‏یک ساغر از هزار‏؛ تهران: عروج.
عاملی، محمد بن ‌حسن، (1416 ق)؛ تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة؛ قم: مؤسسة آل‌البیت (ع) لاحیاء التّراث.
عباسی داکانی، پرویز (1393 ش)؛ هزار منزل عشق: درباره زندگی، افکار و آثار خواجه عبدالله انصاری؛ تهران: علم.
عطار، محمد بن ‌ابراهیم (1380 ش)؛ مصیبت‌نامه؛ تصحیح: عبدالوهاب نورانی وصال؛ تهران: زوار.
عطار، محمد بن ‌ابراهیم (1391 ش)؛ تذکرة الاولیا؛ تصحیح: محمد استعلامی؛ تهران: زوار.
فرغانى، سعید‌الدین (1379 ش)؛ مشارق‌الدرارى (شرح تائیه ابن‌فارض)؛ قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
کاشانی، عبدالرزاق (1385 ش)؛ شرح منازل ‌السائرین؛ تحقیق: محسن بیدارفر؛ قم: بیدار.
کاشانی، عزّ‌الدین محمود (1394 ش)؛ مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة؛ تصحیح: جلال‌الدین همایی؛ تهران: سخن.
کلاباذی، ابوبکر محمد بن‌ ابراهیم (1407 ق)؛ التعرّف لمذهب اهل التّصوف؛ دمشق: دار الکتب العلمیة.
کلینی، محمّد بن ‌یعقوب (1369 ش)؛ اصول کافی؛ ترجمه: سیّدجواد مصطفوی؛ تهران: علمیه اسلامیه.
مکی، ابوطالب (1310 ش)؛ قوت القلوب فی معاملة المحبوب؛ قاهره: مکتبة احمد البابی الحلبی.
منصوری لاریجانی، اسماعیل (1391 ش)؛ شرح منازل‌ السائرین؛ تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
نکونام، محمدرضا (1392 ش)؛ سیر سرخ؛ اسلامشهر: صبح فردا.
هجویری، علی بن ‌عثمان (1375 ش)؛ کشف المحجوب؛ تهران: طهوری.
 
Berenbaum, M, Skolnik, F, 2006, Encyclopedia Judaica, Second Edition, volume 3, Urim Publications.
Eisenberg, Y, 1981, Sensation and Emotion in the Obligations of Hearts, Da'at 7, pp. 5-35.
Ilan, N, 2005, Al-I'tidal al-Shari'i: Another Examination of the Perception of Asceticism in The Duties of the Heart of Bahya, Jerusalem: Lander Institute.
Kohler, Kaufmann, Broydé, Isaac, 1906, The unedited full-text of the 1906 Jewish Encyclopedia: http://www.jewishencyclopedia.com (available on 25/08/2021).
Lobel, D, 2007, A Sufi-Jewish Dialogue Philosophy and Mysticism in Bahya ibn Paquda's "Duties of the Heart", University of Pennsylvania Press.
Stillman, N, 2010, Encyclopedia of Jews in the Islamic world, Vol 2: Brill.