بررسی ماهیت بغی و محاربه؛ از ترادف تا تفاوت در اندیشه فقهی مذاهب پنج‌گانه اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین، قزوین، ایران

2 استادیار، استادیار گروه فقه و حقوق، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران

3 استادیار گروه فقه و حقوق دانشگاه بزرگمهر قائنات، ایران

10.22034/jid.2022.251531.2094

چکیده

تبیین دقیق مرز میان جرم‌ها و جنایت‌های مستوجب کیفر، امری مطلوب و مقصود شارع مقدس می‌باشد و در تنظیم قوانین کیفری جامعۀ اسلامی امری ضروری است. وجوه افتراق و اشتراک دو جرم بغی و محاربه در متون فقه اسلامی و دیدگاه‌های مختلف فقیهان در این‌باره، سبب پیچیدگی و دشواری تفکیک میان آن دو شده است؛ از این‌رو تبیین موضوع هر یک از این جرم‌ها با توجه به احکام و مجازات مختلف آنها، نیازمند تأمل و دقت در دلایل است. نویسندگان در این مقاله به شیوه توصیفی- تحلیلی و با تأمل هرچه بیشتر در نصوص و تحلیل و بررسی دلایل، در تبیین مرز میان جرم‌های بغی و محاربه از نگاه فریقین، ضمن برآورد کلی نقاط اشتراک و افتراق دیدگاه‌های فقیهان و مفسران امامیه و عامه، معتقد شده‌اند دو جرم بغی و محاربه با وجود مشابهت مفهومی، دو عنوان و دو جرم مستقل به شمار می‌آید و رابطه میان محارب و باغی نسبت عموم خصوص مطلق است؛ چراکه باغی کسی است که بر امام عادل خروج کرده و موجب سلب امنیت و آرامش از مردم شده است؛ اما محارب کسی است که به قصد ایجاد ناامنی، ارعاب و غارت و خونریزی بر مسلمان دیگر سلاح بکشد؛ از این‌رو احکام و مجازات هر کدام نیز متفاوت از دیگری خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Investigating the Nature of Rebellion and Combativeness; From Synonymy to Disparity in the Jurisprudential Thought of the Five Islamic Schools of Thought

نویسندگان [English]

  • Mahdi Nourian 1
  • A M 2
  • ali mohamadian 3
1 Assistant professor, Department of Islamic Jurisprudence and Law, Imam Khomeini International University, Qazvin, Iran
2 Assistant professor, Department of Jurisprudence and Law, Shahid Madani University of Azerbaijan, Tabriz, Iran
3 Assistant professor, Department of Jurisprudence and Law, Bozorgmehr University, Qaen, Iran
چکیده [English]

A precise demarcation of crimes deserving punishment is imperative according to Islamic law, essential for the regulation of criminal justice within Islamic society. The delineation between the offenses of "baghy" (insurgence) and "muḥāraba" (waging war) within Islamic jurisprudence, along with the diverse perspectives of jurists on this matter, presents challenges and complexities. To elucidate each crime's nuances and respective legal consequences, a thorough analysis is required. This article employs a descriptive-analytic approach, drawing upon religious texts, evidential examination, and argumentative analysis to distinguish "baghy" and "muḥāraba" from both Shiite and Sunni perspectives. By outlining their similarities and disparities as articulated by Imami and Sunni jurists and Quranic scholars, we assert that "baghy" and "muḥāraba" represent distinct transgressions, notwithstanding their resemblances. "Baghy" entails inciting rebellion against a just Imam or leader, endangering the safety and security of the populace, whereas "muḥāraba" involves intimidating fellow Muslims, pillaging their possessions, and shedding their blood to instill fear and insecurity. Consequently, they carry distinct legal rulings and implications within Islamic jurisprudence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • baghy
  • muḥāraba
  • punishment for crimes
  • distinction between “baghy” and “muḥāraba.”
ابن‌ادریس‌حلی، محمد بن ‌منصور (1420 ق)؛السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی؛ چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ابن‌انس، مالک‌ (1415 ق)؛المدونة؛ الطبعة الاولی، بیروت: دار الکتب ‌العلمیة.
ابن‌تیمیة، احمد بن عبدالحلیم (1408 ق)؛ الفتاوی‌ الکبری لابن‌تیمیة؛ الطبعة الاولی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌جزی‌ الکلبی الغرناطی، محمد بن أحمد (1418 ق)؛القوانین الفقهیة؛ بیروت: دار الکتب ‌العلمیة.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی (1422 ق)؛ زاد المسیر فی علم التفسیر؛ چ اول، بیروت: دارالکتاب العربی.
ابن‌عابدین، محمدامین بن عمر (1412 ق)؛ رد المحتارعلی الدرالمختار؛الطبعة الثانیة، بیروت: دار الفکر.
ابن‌عبدالبر اندلسی، یوسف‌ بن عبدالله (1400 ق)؛ الکافی فی فقه أهل المدینة؛ الطبعة الثانیة، الریاض: مکتبةالریاض الحدیثة.
ابن‌عربی، محمد بن عبدالله (1408 ق)؛ احکام القرآن؛ چ اول، بیروت: دار الجیل.
ابن‌فهد حلی، جمال‌الدین احمد بن محمد (1407 ق)؛ المهذب البارع فی شرح المختصر النافع؛ چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ابن‌قدامة، عبدالله بن احمد (1388 ق)؛ المغنی لابن‌قدامة؛ قاهره: مکتبة القاهرة.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر (1419 ق)؛ تفسیر القرآن العظیم؛ چ اول، بیروت: دار الکتب‌ العلمیة.
ابن‌منجا التنوخی، زین‌الدین ‌المنجی بن عثمان (1424 ق)؛ الممتع فی شرح المقنع؛ الطبعة الثالثة، مکه: مکتبة الاسدی.
ابن‌منظور، محمد بن‌ مکرم (1414 ق)؛ لسان ‌العرب؛ چ سوم، بیروت: دار الفکر.
ابن‌نجار الفتوحی، تقی‌الدین محمد بن احمد (1419 ق)؛ منتهی الارادات؛ الطبعة الاولی، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابن‌همام، کمال‌الدین [بی‌تا]؛ فتح القدیر؛بیروت: دار الکفر.
ابن‌یوسف‌ الفیروزآبادی، إبراهیم بن علی (1417 ق)؛ المهذب فی فقه الامام الشافعی؛دمشق: دار القلم.
ابواسحاق‌ شیرازی، ابراهیم بن علی [بی‌تا]؛ المهذب فی فقه الامام الشافعی؛ بیروت: دار الکتب‌العلمیة.
ابوالصلاح ‌حلبی، تقى بن نجم (1403 ق)؛ الکافی فی الفقه؛ چ اول، اصفهان: مکتبة الإمام علی(ع).
بحرانی، هاشم بن سلیمان (1415 ق)؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ قم: مؤسسه البعثه.
بغوی، حسین بن مسعود (1418 ق)؛ التهذیب فی فقه الامام ‌الشافعی؛ الطبعة الاولی، بیروت: دار الکتب‌العلمیة.
بغوی، حسین بن مسعود (1420 ق)؛ معالم التنزیل؛ چ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
پانی‌پتی، ثناءالله (1412 ق)؛ التفسیر المظهری؛ کویته: مکتبۀ رشیدیه.
تبریزى، میرزاجواد (1417 ق)؛ أسس‌ الحدود و التعزیرات؛ چ اول، قم: دفتر مؤلف.
ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد (1418 ق)؛ جواهر الحسان فی تفسیر القرآن؛ چ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ثعلبی، احمد بن محمد (1422 ق)؛ الکشف و البیان؛ چ اول؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی.
جزایری، ابوبکر جابر (1416 ق)؛ ایسر التفاسیر لکام العلی الکبیر؛ چ اول، مدینه: مکتبة العلوم و الحکم.
جصاص، احمد بن علی (1405 ق)؛ احکام القرآن؛ چ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
حجازی، محمد محمود (1413 ق)؛ التفسیر الواضح؛ چ دهم، بیروت: دارالجیل.
حر عاملی، محمد بن حسن (1409 ق)؛ وسائل‌ الشیعة؛ چ اول، قم: مؤسسه‌ آل‌البیت (ع).
حسن‌خان قنوجی، محمدصدیق (1424 ق)؛ نیل المرام من تفسیر آیات الاحکام؛ چ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة منشورات محمد علی بیضون.
حقی‌ برسوی، اسماعیل بن مصطفی [بی‌تا]؛ تفسیر روح البیان؛ چ اول، بیروت: دار الفکر.
حلّى، یحیی بن سعید (1405 ق)؛ الجامع للشرائع؛ چ اول، قم: مؤسسه‌ سیدالشهداء.
خرقی، عمر بن حسین (1413 ق)؛ مختصر الخرقی؛ طنطا: دار الصحابة للتراث.
خطیب، عبدالکریم (1422 ق): التفسیر القرآنی للقرآن؛ چ اول، بیروت: دار الفکرالعربی.
خمینی، سیدروح‌اللّه [بی‌تا]: تحریر الوسیلة؛ چ، اول، قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم.
الخن، مصطفی البغا مصطفی و علی الشربجی (1413 ق)؛ الفقه المنهجی علی مذهب الامام‌الشافعی؛ الطبعة الرابعة، دمشق: دارالقلم للطباعة و النشر و التوزیع.
خویی، ابوالقاسم (1422 ق)؛ مبانی‌ تکملة المنهاج؛ چ اول، قم: مؤسسه احیای آثار امام خوئی.
الدسوقی، محمد بن احمد [بی‌تا]؛ حاشیة الدسوقی على الشرح الکبیر؛ بیروت: دار الفکر.
دمیری، بهرام بن عبدالله (1429 ق)؛ الشامل فی فقه الامام مالک؛ الطبعة الاولی، قاهره: مرکز نجیبویه للمخطوطات.
راغب ‌اصفهانی، حسین بن محمد (1412 ق)؛ مفردات ألفاظ القرآن؛ چ اول، لبنام: دار العلم - الدارالشامیة.
رحمت‌اللهی، حسین، نجف لکزایی، محمدجواد ارسطا و هادی حاجی‌زاده (1394 ش)؛ «امنیت سیاسی افراد و مرجع آن در فقه امامیه»؛ حقوق اسلامی، ش 44.
رحیبانی، مصطفی (1415 ق)؛ مطالب أولی النهى فی شرح غایة المنتهى؛ الطبعة الثانیة، بیروت: المکتب الاسلامی.
رحیمی‌نژاد، اسماعیل و محدثه صفرخانی (1393 ش)؛ «بررسی جرم بغی در فقه امامیه و حقوق ایران»؛ حقوق اسلامی، ش 4.
رمضان‌ البوطی، محمدسعید (1430 ق)؛ الجهاد فی الاسلام؛ الطبعة الثامنة، دمشق: دار الفکر.
روحانی، سیدصادق (1412 ق)؛ فقه الصادق علیه السلام؛ چ اول، قم: دار الکتاب.
زحیلی، وهبة (1411 ق)؛ التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج؛ چ دوم، دمشق: دار الفکر.
زحیلی، وهبة بن مصطفی (1422 ق)؛ التفسیر الوسیط؛ الطبعة الاولی، دمشق: دار الفکر.
زحیلی، وهبه (1409 ق)؛ الفقه الاسلامی و ادلته؛ دمشق: دار الفکر.
زرکشی، محمد بن عبدالله (1413 ق)؛ شرح الزرکشی علی مختصر الخرقی؛ الطبعة الاولی، ریاض: دار العبیکان.
زنجانی، عمید (1421 ق)؛ فقه سیاسی؛ چ چهارم، تهران: امیر کبیر.
سرخسی، محمد بن احمد (1421 ق)؛ المبسوط؛ الطبعة الاولی؛ بیروت: دار الفکر.
سعدی، عبدالرحمن (1408 ق)؛ تیسیر الکریم الرحمن فی تفسیر کلام المنان؛ چ اول، بیروت: مکتبة النهضة العربیة.
سمرقندی، نصر بن محمد (1416 ق)؛ بحر العلوم؛ چ اول، بیروت: دار الفکر.
سیدمرتضی، علم الهدی (1431 ق)؛ الذخیرة فی علم الکلام؛ چ سوم، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
سیوری حلی [فاضل مقداد]، مقداد بن عبدالله (1373 ش)؛ کنز العرفان فی فقه القرآن؛ تهران: مرتضوی.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر (1404 ق)؛ الدر المنثور فی تفسیر بالمأثور؛ چ اول، قم: کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی(ره).
شهید اول، محمد بن مکى (1410 ق)؛ اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة؛ چ اول، بیروت: دارالتراث.
شهید اول، محمد بن مکى (1417 ق)؛ الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة؛ چ دوم؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى.
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی (1410 ق)؛ الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة؛ چ اول، قم: کتابفروشى داورى.
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی (1413 ق)؛ مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام؛ چ اول؛ قم: مؤسسه المعارف الإسلامیة.
صیمری، مفلح بن حسن (1420 ق)؛ غایة المرام فی شرح شرائع الاسلام؛ بیروت: دارالهادی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1374 ش)؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ترجمه: محمدباقر موسوی؛ چ پنجم، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طبرسی، فضل بن حسن (1372 ش)؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ چ سوم، تهران: ناصرخسرو.
طبری، محمد بن جریر (1412 ق)؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن؛ چ اول؛ بیروت: دارالمعرفة.
طوسی، محمد بن حسن (1387 ق)؛ المبسوط فی فقه الإمامیة؛ چ سوم، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
طوسی، محمد بن حسن (1407 ق)؛ الخلاف؛ چ اول، قم: دفتر انتشارات‌اسلامى.
طوسی، محمد بن حسن [بی‌تا]: التبیان فی تفسیر القرآن؛ چ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
عالی‌پور، حسن (1389 ش)؛ «ماهیت جرم»؛ پژوهش حقوق و سیاست، ش 28.
عروسی‌ الحویزی، عبدعلی بن جمعة (1415 ق)؛ تفسیر نور الثقلین؛ چ چهارم، قم: اسماعیلیان.
علامه‌ حلی، حسن بن یوسف (1413 ق)؛ قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام؛ چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
علامه حلی، حسن بن یوسف (1413 ق)؛ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد؛ قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم.
علامه‌ حلی، حسن بن یوسف (1420 ق)؛ تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة؛ چ اول، قم: مؤسسة امام صادق (ع).
علیش، محمد بن احمد (1409 ق)؛ منح الجلیل شرح مختصر خلیل؛ بیروت: دار الفکر.
فاضل‌ آبى، حسن بن ابى‌طالب (1417 ق)؛ کشف الرموز فی شرح مختصر النافع؛ چ سوم؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى.
فاضل ‌لنکرانى، محمد (1422 ق)؛ تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة؛ چ اول، قم: مرکز فقهى ائمه ‌اطهار (ع).
فخر رازی، محمد بن عمر (1420 ق)؛ التفسیر الکبیر؛ الطبعة الثالثه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فخرالمحققین، محمد بن حسن بن یوسف (1387 ق)؛ ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد؛ چ اول، قم: اسماعیلیان.
فعال، طیبه و محمدهادی صادقی (1397 ش)؛ «ماهیت جرم»؛ دو فصلنامه دانش و پژوهش حقوقی، دوره 4، ش 1.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (1415 ق)؛ تفسیر الصافی؛ چ دوم، تهران: مکتبه الصدر.
قرطبی، محمد بن احمد شمس‌الدین (1384 ق)؛ الجامع لاحکام القرآن؛ چ دوم، قاهره: دار الکتب‌المصریة.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن (2000 م)؛ لطائف الاشارات؛ چ سوم، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
قطب، سیدابراهیم حسین (1425 ق)؛ فی ظلال القرآن؛ چ سی‌و‌پنجم، بیروت: دار الشروق.
قماشی، سعید (1394 ش): «از جرم‌شناسی علت‌شناختی تا جرم‌شناسی شناختی»؛ تحقیقات حقوقی، ش 70.
قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا (1368 ش)؛ تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب؛ چ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
قمی، علی بن ابراهیم (1363 ش)؛ تفسیر القمی؛ چ سوم، قم: دار الکتاب.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود (1406 ق)؛ بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع؛ الطبعة الثانیة، بیروت: دار الکتب‌العلمیة.
کاظمی اسدی، فاضل جواد بن سعد (1365 ش)؛ مسالک الافهام الی آیات الاحکام؛ تهران: مرتضوی.
کلینی، محمد بن یعقوب (1429 ق)؛ کافی؛ چ اول، قم: دار الحدیث.
کیاهراسی، علی بن محمد (1422 ق)؛ احکام القرآن (کیاهراسی)؛ چ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة و منشورات محمدعلی بیضون.
ماوردی، ابوالحسن‌ علی‌ بن محمد (1419 ق)؛ الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الإمام الشافعی؛ الطبعة الاولی، بیروت: دار الکتب‌ العلمیة.
ماوردی، علی بن محمد (1430 ق)؛ الاقناع فی الفقه الشافعی؛ چ دوم، تهران: نشراحسان.
محقق ‌حلی، جعفر بن حسن (1408 ق)؛ شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام؛ چ دوم، قم: اسماعیلیان.
محمدی ‌گیلانی، محمد (1379 ش)؛ حقوق کیفری در اسلام؛ چ اول، تهران: نشرسایه.
مراغی، احمدمصطفی [بی‌تا]؛ تفسیر المراغی؛ چ اول، بیروت: دار الفکر.
مرداوی، علی بن سلیمان [بی‌تا]؛ الإنصاف فی معرفة الراجح من الخلاف؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی.
مغنیه، محمدجواد (1424 ق)؛ التفسیر الکاشف؛ چ اول، قم: دارالکتب الاسلامی.
مغنیه، محمدجواد (1425 ق)؛ التفسیر المبین؛ قم: دار الکتاب الاسلامی.
مفید، محمد بن محمد (1417 ق)؛ المقنعه؛ چ چهارم، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
مقدس ‌اردبیلى، احمد بن محمد (1387 ش)؛ مجمع الفائدة والبرهان؛ قم: مؤسسه فقه الثقلین.
مقدس ‌اردبیلى، احمد بن محمد [بی‌تا]؛ زبدة البیان فی أحکام القرآن؛ چ اول، تهران: المکتبة الجعفریة لإحیاء الآثار الجعفریة.
مقیمی حاجی، ابوالقاسم (1386 ش)؛ «فلسفه مجازات در اسلام»؛ فقه اهل بیت، ش 51.
مکارم شیرازی، ناصر (1421 ق)؛ الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل؛ ترجمه: محمدعلی آذرشب؛ قم: مدرسه الامام علی بن ابی‌طالب (ع).
منتظری، حسین‌علی [بی‌تا]؛ کتاب الحدود؛ چ اول، قم: دار الفکر.
موسوی ‌اردبیلی، عبدالکریم (1427 ق)؛ فقه الحدود و التعزیرات؛ چ دوم، قم: مؤسسة النشر لجامعة المفید.
نجفی‌ صاحب ‌جواهر، محمدحسن (1404 ق)؛ جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام؛ چ هفتم، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
نجفی کاشف‌الغطاء، جعفر بن خضر (1422 ق)؛ کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء؛ چ اول، قم: دفتر تبیلغات اسلامی حوزه علمیه قم.
نظام‌ الاعرج، حسن بن محمد (1416 ق)؛ تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان؛ چ اول؛ بیروت: دارالکتب العلمیة منشورات محمد علی بیضون.
نووی، یحیی بن شرف [بی‌تا]؛ المجموع شرح المهذب؛ بیروت: دار الفکر.
هاشمی ‌شاهرودی، محمود (1378 ش)؛ بایسته‌های فقه جزا؛ چ اول، تهران: نشرمیزان.
یزدیان جعفری، جعفر (1387 ش)؛ «اصل تناسب جرم و مجازات؛ چرایی و چگونگی آن»؛ نامه مفید، ش 67.