بررسی دیدگاه کلامی مفسّران فریقین درباره مصداق آیه 54 سوره مائده «فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ...»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد تفسیر و علوم قرآن دانشگاه قم.

چکیده

مفسران شیعه و سنی درباره مقصود از آیه «فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ ...» در آیه54 سوره مائده، دیدگاه‌های مختلفی مطرح کرده‌اند. بیشتر مفسران شیعه و شماری از مفسران اهل سنت، «امام علی(ع) » را مصداق بارز این آیه شریفه دانسته‌‌اند. در مقابل این دیدگاه، برخی نیز احتمالات دیگری را مطرح کرده‌اند، از جمله «امام مهدی و یاران ایشان»، «ابوبکر»، «سلمان فارسى و قوم او»، «قوم و طایفه ابو‌موسى اشعرى». برخی نیز گفته‌اند این آیه عام است و اختصاصى به شخص یا قومى خاص ندارد؛ اما از آنجا که آیه متضمن صفاتى است که اطلاق آن، بر غیر امام علی(ع) سزاوار نیست، در این مقاله، که با شیوه تحلیلی و توصیفی نگاشته شده است، ضمن بررسی دیدگاه‌های کلامی مفسران فریقین و تحلیل آنها، با توجه به سیاق آیه و روایات معصومان(ع) و اسناد تاریخی، تطبیق آیه بر مصداقی غیر از آن حضرت نقد و بررسی خواهد شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Theological Views of Shiite and Sunni Exegetes of the Quran about the Instance of Verse 54 of Sūra al-Mā’ida: “Allah will bring forth a people He will love and who will love Him…”

نویسندگان [English]

  • aliahmad naseh 1
  • Saeed Moradi kiasaraei 2
1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم
2 دانش آموخته کارشناسی ارشد تفسیر و علوم قرآن دانشگاه قم.
چکیده [English]

Shiite and Sunni exegetes of the Quran have offered different views of what is meant by the verse, “Allah will bring forth a people He will love and who will love Him…,” (verse 54 of Sūra al-Mā’ida). The majority of Shiite and a number of Sunni exegetes believe that a prominent instance of the verse is Imam ‘Alī. Some people have, nevertheless, offered other interpretations of the instance to which the verse refers, including Imam al-Mahdī and his helpers, Abū Bakr, Salmān al-Fārsī and his people, and Abū Mūsā al-Ash’arī’s tribe. Some others believe that the verse is general—it is not specific to any particular person or people. However, since the verse involves an attribute that cannot be true of anyone other than Imam ‘Alī, in this paper, written with an analytic descriptive method, we survey and analyze theological views of Shiite and Sunni exegetes, and then consider and criticize the application of the verse to people other than the imam given its context as well as relevant hadiths.

کلیدواژه‌ها [English]

  • theological exegeses
  • verse 54 of Sūra al-Mā’ida
  • Imam ‘Alī
  • Shiite exegetes
  • Sunni exegetes
  • occasion of revelation

عنوان مقاله [العربیة]

الرأی الکلامی لمفسّری الفریقین فی مصداق الآیة 54 من سورة المائدة «فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ ویُحِبُّونَهُ...»

چکیده [العربیة]

طرح مفسرو الشیعة وأهل السنّة آراء مختلفة حول المقصود من الآیة «فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ ویُحِبُّونَهُ ...» وهی الآیة54 من سورة المائدة. معظم مفسری الشیعة وعدد من مفسری أهل السُنّة یعتبرون «الإمام علی (ع) » المصداق البارز لهذه الآیة الشریفة. وفی مقابل هذا الرأی، طرح آخرون احتمالات اخرى أیضاً، منها أنها تنطبق على «الإمام المهدی وأنصاره»، و«أبی بکر»، و«سلمان الفارسی وقومه»، و«قوم أبی ‌موسى الأشعری ورهطه». وقال آخرون أیضاً إن هذه الآیة عامّة ولا تختص بشخص ولا قوم بعینهم؛ ولکن بما أن الآیة تتضمن صفات لا یلیق اطلاقها على غیر الإمام علی (ع)، فقد اهتم هذا البحث الذی أُجری باسلوب تحلیلی ووصفی، فی سیاق النظر فی الآراء الکلامیة لمفسّری الفریقین وتحلیلها، وانطلاقاً مما جاء فی سیاق الآیة وما ورد فیها من روایات المعصومین (ع)، والمستندات التاریخیة، بتمحیص ونقد الآراء التی قالت بانطباق الآیة على مصداق آخر غیر أمیر المؤمنین (علیه السلام).

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • التفاسیر الکلامیة
  • الآیة 54 من سورة المائدة
  • الإمام علی (ع)
  • مفسرو الشیعة
  • مفسرو أهل السُنّة
  • سبب النزول

منابع

قرآن کریم، ترجمه عبدالمحمد آیتی.
آلوسى، سیدمحمود (1415ق)، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم‏، تحقیق: على عبدالبارى عطیة، ‏بیروت:‏ دارالکتب العلمیه‏.
ابن‌ابی‌الحدید (بی‌تا)، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قم: انتشارات اسماعیلیان.
ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن‌محمد (بی‌تا)، الجرح و التعدیل، [بی‌جا]، [بی‌نا].
ابن‌ابى‌حاتم، عبدالرحمن بن‌محمد (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم‏، تحقیق: اسعد محمد طیب‏، ریاض: ‏مکتبة نزار مصطفی الباز مکان، چ۳.
ابن‌اثیر جزری، عزالدین بن‌الأثیر ابی‌الحسن علی بن‌محمد (1385ق)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادرـ دار بیروت.
ابن‌اثیر جزری، عزالدین بن‌الأثیر ابی‌الحسن علی بن‌محمد (۱۴۱۷ق)، أسد الغابه فی معرفه الصحابه، تحقیق: عادل احمد الرفاعی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن‌اثیر، مجد‌الدین أبو‌السعادات المبارک بن‌محمد الجزری (1392ق)، جامع الأصول فی أحادیث الرسول، تحقیق: عبد القادر الأرنؤوط، الطبعة: الأولى، بی‌جا: مکتبة الحلوانی/ مطبعة الملاح/ مکتبة دار البیان.
ابن‌بابویه، محمد بن‌على (1362ش)، الخصال، ‏محقق: على‌اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین، چ۱‏.
ابن‌تیمیه حرّانی، احمد بن‌عبدالحلیم (1406ق)، منهاج السنة النبویة، تحقیق: د. محمد رشاد سالم، [بی‌جا]: مؤسسة قرطبة.
ابن‌جوزى، عبدالرحمن بن‌على (1422ق)، ‏زاد المسیر فى علم التفسیر، تحقیق: عبدالرزاق المهدی، ‏بیروت‏، چ۱.
ابن‌حبان، محمد (1393ق)، الثقات، هند: دائره المعارف العثمانیه.
ابن‌حبان، محمد (1396ق)، المجروحین من المحدثین والضعفاء والمتروکین، حلب: دارالوع.
ابن‌حبان، محمد (1414ق)، صحیح ابن‌حبان، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، بیروت: مؤسسة الرسالة، چ۲.
ابن‌حنبل، احمد بن‌محمد (بی‌تا)، مسند الإمام أحمد بن‌حنبل، مصر: مؤسسة قرطبة.
ابن‌سعد، محمد بن‌سعد بن‌منیع (1968م)، الطبقات الکبرى، المحقق: احسان عباس، بیروت: دار صادر.
ابن‌عبدالبر، یوسف بن‌عبدالله بن‌محمد (بی‌تا)، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، [بی‌جا]، [بی‌نا].
ابن‌عطیه اندلسى، عبدالحق بن‌غالب (1422ق)، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز،‏ تحقیق: عبدالسلام عبدالشافى محمد، بیروت: دارالکتب العلمیه، چ۱‏.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن‌عمر (1395ق)، السیرة النبویة، تحقیق: مصطفى عبدالواحد، بیروت: دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزیع.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن‌عمر (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم،‏ تحقیق: محمدحسین شمس‌الدین، بیروت‏: دار الکتب العلمیة.‏
ابن‌ماجه، محمد بن‌یزید (بی‌تا)، سنن ابن‌ماجه، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت: دار الفکر.
ابن‌هشام، عبدالملک بن‌هشام (1411ق)، السیرة النبویة لابن‌هشام، تحقیق: طه عبد‌الرئوف سعد، بیروت: دار الجیل.
ابوالفتوح رازى، حسین بن‌على (1408ق)، ‏روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن،‏ تحقیق: محمدجعفر یاحقى و محمدمهدى ناصح، مشهد: ‏بنیاد پژوهش­هاى اسلامى آستان قدس رضوى، چ۱.
ابوحیان اندلسی، محمد بن‌یوسف (1420ق)، ‏البحر المحیط فى التفسیر، تحقیق: صدقی محمد جمیل‏، ‏بیروت:‏ دار الفکر.
اصبهانی، ابونعیم أحمد بن‌عبدالله (1405ق)، الضعفاء، [بی‌جا]، دار الثقافه.
اصبهانی، ابونعیم أحمد بن‌عبدالله (1405ق)، حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، الطبعة الرابعة، بیروت: دار الکتاب العربی.
ایجی، عضدالدین (1417ق)، کتاب المواقف، تحقیق: عبدالرحمن عمیرة، بیروت: دار الجیل، چ۱.
بحرانى، هاشم بن‌سلیمان‏ (1416ق)، البرهان فى تفسیر القرآن، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیة موسسة البعثة قم، تهران: ‏بنیاد بعثت‏.
بخاری، محمد بن‌اسماعیل (1422ق)، الجامع الصحیح، تحقیق: محمد زهیر بن‌ناصر الناصر، [بی‌جا]: دارطوق النجاة.
بغوى، حسین بن‌مسعود (1420ق)، معالم التنزیل فى تفسیر القرآن،‏ ‏تحقیق: عبدالرزاق المهدى، بیروت:‏ داراحیاء التراث العربى.
بیضاوى، عبدالله بن‌عمر (1418ق)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، تحقیق: محمد عبدالرحمن المرعشلى‏، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
پاینده، ابوالقاسم (1382ش)، نهج الفصاحه، تهران: دنیای دانش، چ۴.
ترمذی، محمد بن‌عیسى (1395ق)، سنن الترمذی، المحقق: إبراهیم عطوة عوض، مصر: شرکة مکتبة ومطبعة مصطفى البابی الحلبی، چ۲.
ثعالبى، عبدالرحمن بن‌محمد (1418ق)، جواهر الحسان فى تفسیر القرآن‏، تحقیق: محمدعلى معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت‏: داراحیاء التراث العربى، چ۱.
ثعلبى نیشابورى، ابواسحاق احمد بن‌ابراهیم‏ (1422ق)، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن‏، تحقیق: ابو محمد بن‌عاشور، ‏بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی، چ۱.
جوادی آملی، عبدالله (1390ش)، تسنیم، تحقیق و تنظیم: حیدرعلی ایوبی، حسین اشرفی و محمد فراهانی، قم: مرکز نشر اسراء، چ۲.
حاکم نیشابوری، محمد بن‌عبدالله (1411ق)، المستدرک على الصحیحین، تحقیق: مصطفى عبد‌القادر عطا، الطبعة الأولى، بیروت: دار‌الکتب العلمیة.
حسنی میلانی، علی (1429ق)، حدیث الرایۀ، چاپ: اول، قم: الحقایق.
حسینى استرآبادى، سیدشرف‌الدین على (1409ق)، ‏تأویل الآیات الظاهرة، تحقیق: حسین استادولى، ‏‏قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم‏، چ۱.‏
ذهبی، محمد بن‌احمد (1382ق)، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت: دارالمعرفه للطباعه و النشر.
ذهبی، محمد بن‌احمد (1407ق)، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق: د. عمر عبد السلام تدمری، بیروت: دار الکتاب العربی، چ۱.
رازی، ابی‌محمد عبدالرحمن (1372ق)، الجرح و التعدیل، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ۱.
ربیع نتاج، سیدعلی‌اکبر و علی تفریحی (زمستان 1388)، «سدی کبیر در آینه پژوهش»، مجله پژوهش‌های اسلامی، ش5.
زمخشرى، محمود (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏، بیروت‏: دار الکتاب العربی‏.
سیوطى، جلال‌الدین (1371ق)، تاریخ الخلفاء، تحقیق: محمد محی‌الدین عبدالحمید، مصر: مطبعة السعادة، چ۱.
سیوطى، جلال‌الدین (1404ق)، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، ‏قم‏: کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى، چ۱.
سیوطى، جلال‌الدین (1405ق)، الخصائص الکبرى، بیروت: دار النشر، دار الکتب العلمیة.
سیوطى، جلال‌الدین (1421ق)، الإتقان فی علوم القرآن‏، بیروت‏: دار الکتاب العربى‏، چ۲.
شوشتری، نورالله بن‌شریف‌الدین (1409ق)، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، قم: کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره).
شیبانى، محمد بن‌حسن (1413ق)، نهج البیان عن کشف معانى القرآن‏، تحقیق: حسین درگاهى‏، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامى‏، چ۱.
طباطبایى، سیدمحمدحسین (1417ق)، المیزان فى تفسیر القرآن،‏ قم:‏ دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم‏، چ۵.
طباطبایى، سیدمحمدحسین (1427ق)، ‏تفسیر البیان فى الموافقة بین الحدیث و القرآن‏، تحقیق: اصغر ارادتى‏، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، چ۱.
طبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن‌احمد بن‌ایوب (۱۴۰۴ق)، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی بن‌عبدالمجید السلفی، الموصل: مکتبه الزهراء، چ۲.
طبرسى، فضل بن‌حسن (1372ش)، ‏مجمع البیان فى تفسیر القرآن،‏ تحقیق: محمدجواد بلاغى،‏ ‏تهران: انتشارات ناصر خسرو‏، چ۳.
طبرسى، فضل بن‌حسن (1417ق)، ‏إعلام الورى بأعلام الهدى، محقق: مؤسسة آل البیت، قم‏: آل البیت، چ۱.
طبرى، ابوجعفر محمد بن‌جریر (1387ق)، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث.
طبرى، ابوجعفر محمد بن‌جریر (1412ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت: ‏دارالمعرفه، چ۱.
طبری، محب‌الدین احمد بن‌عبدالله (1356ق)، ذخائر العقبى فی مناقب ذوى القربى، القاهرة: دار الکتب المصریة.
طنطاوى، سیدمحمد (بی‌تا)، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم،‏ قاهره‏: دار نهضه مصر للطباعه و النشر، چ۱.
طوسى، محمد بن‌حسن (بی‌تا)، ‏التبیان فى تفسیر القرآن،‏ تحقیق احمد قصیر عاملى‏، بیروت: دار احیاء التراث العربى، چ۱.
عروسى‌حویزى، عبد على بن‌جمعه (1415ق)، تفسیر ‌نور ‌الثقلین‏، تحقیق: سیدهاشم رسولى محلاتى، ‏ قم: انتشارات اسماعیلیان، چ۴.
عسقلانی، ابن‌حجر احمد بن‌علی (1404ق)، تهذیب التهذیب، بیروت: انتشارات دارالفکر.
عسقلانی، ابن‌حجر احمد بن‌علی (1406ق)، لسان المیزان، تحقیق: دائرة المعرف النظامیه الهند، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
عسقلانی، ابن‌حجر احمد بن‌علی (1415ق)، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق: عادل احمد عبد الموجود و على محمد معوض، بیروت: دار الکتب العلمیة، چ۱.
عقیلی، محمد بن‌عمر بن‌موسی (1404ق)، الضعفاء الکبیر، بیروت: دارالمکتبه العلمیه.
فخر رازى، محمد بن‌عمر (1420ق)، مفاتیح الغیب،‏ بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ۳.‏
فرات کوفى، فرات بن‌ابراهیم (1410ق)، تفسیر فرات الکوفى، تحقیق: محمدکاظم محمودى، ‏تهران:‏ سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، چ۱.‏
فیض کاشانى، ملامحسن (1415ق)، ‏تفسیر الصافى، تحقیق: حسین اعلمى‏، تهران: انتشارات الصدر، چ۲.‏
قاضی جرجانى، علی بن‌محمد (1325ق)، شرح المواقف، مصر: مطبعة السعادة، چ۱.
قرطبى، محمد بن‌احمد (1364ش)، الجامع لأحکام القرآن‏، تهران:‏ انتشارات ناصر خسرو، چ۱.‏
قمى مشهدى، محمد بن‌محمدرضا (1368ش)، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب‏، تحقیق: حسین درگاهى‏، تهران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى‏‏.
قمى، على بن‌ابراهیم (1363ش)، تفسیر القمی، تحقیق: طیب موسوى جزایرى‏، قم: دار الکتاب‏، چ۳.
کاشانى، ملافتح‌الله (1423ق)، زبدة التفاسیر، تحقیق: بنیاد معارف اسلامى، قم‏: بنیاد معارف اسلامى‏، چ۱.
گنابادى، سلطان محمد (1408ق)، تفسیر بیان السعادة، بیروت‏: ناشر: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چ۲.‏
مترجمان (1356ش)، ترجمه تفسیر طبرى،‏ تحقیق: حبیب یغمایى، ‏تهران: انتشارات توس‏‏، چ۲.
متقی هندی، علاءالدین علی بن‌حسام‌الدین (1401ق)، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، محقق: بکری حیانیـ صفوة السقا، مدینه: مؤسسة الرسالة، چ۵.
مجلسى، محمدباقر بن‌محمدتقى (1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ۲.
مدنی شیرازی حسینی، سیدعلی‌خان (بی‌تا)، الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه، نجف: انتشارات حیدریه.
مزی، یوسف بن‌الزکی عبدالرحمن ابوالحجاج (1400ق)، تهذیب الکمال، محقق: د. بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة، چ۱.
مسلم، حجاج قشیری نیشابوری (بی‌تا)، الجامع الصحیح، محقق: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مفید، محمد بن‌محمد (1413ق)، الإفصاح فی الإمامة، ‏تحقیق: کنگره شیخ مفید، قم: ‏کنگره ی شیخ مفید‏، چ۱.
مفید، محمد بن‌محمد (1413ق)، الأمالی، ‏محقق: حسین استادولى و على‌اکبر غفارى، قم: کنگره شیخ مفید، چ۱.
مکارم شیرازى، ناصر (1374ش)، تفسیر نمونه‏، ‏تهران: دار الکتب الإسلامیة، چ۱.
مکارم شیرازى، ناصر (1386ش)، آیات ولایت در قرآن،‏ قم: ‏نسل جوان، چ۳.
نسائی، احمد بن‌شعیب ابوعبدالرحمن (1369ق)، الضعفاء و المتروکین، حلب: دار الوعی.
نسائی، احمد بن‌شعیب بن‌علی (۱۴۰۶ق)، خصائص امیرمؤمنان علی بن‌أبی طالب، تحقیق: احمد میرین البلوشی، الکویت: مکتبه المعلا، چ۱.
نیشابورى، نظام‌الدین حسن بن‌محمد (1416ق)، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان‏، تحقیق: زکریا عمیرات‏، بیروت: ‏دار الکتب العلمیه، چ۱.‏
هیثمی، علی بن‌ابی‌بکر (1414ق)، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، تحقیق: حسام‌الدین القدسی، القاهرة: مکتبة القدسی.
یعقوبی، احمد بن‌ابی یعقوب بن‌جعفر (بی‌تا)، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر.